Heidense tempels en christelijk kerken in de ooit door Romeinen gebouwde stad Jerash

Al lang voor de'' geboorte" van Rome werd de vallei van Jerash bewoond. Een klein dorpje uit de vroege bronstijd, rond 2500 V. Chr., is even ten noorden van de oude stadsmuren van Jerash gevonden. Op de heuvels in de omtrek liggen een soort hunebedden. In een droog land als Jordanië kon een weelderige vallei natuurlijk niet onbewoond blijven. Walnoten en populieren groeien langs het riviertje dat Jerash deed bloeien. Vanwege dat rivier^e en het milde klimaat besloot Antiochus IV in het begin van de tweede eeuw voor onze jaartelling om daar een stad aan te leggen. Weinig bescheiden noemde hij de stad "Antiochië aan de Gouden Rivier". Deze Antiochus IV was de vorst die aan de andere kant van de Jordaan zijn uiterste best deed om de joodse godsdienst uit te roeien. Antiochus IV hoopte zijn rijk in het Midden-Oosten te verenigen rond de eredienst van Zeus Olympios. Hij had een grote vooriiefde voor alles wat Grieks was, omdat hij van oorsprong stamde uit een geslacht van Griekse generaals van Alexander de Grote. In de tempel in Jeruzalem liet hij de cultus van Zeus Olympios instellen, om de j oden in zij n rij k te assimileren. Ook in " Antiochië aan de Gouden Rivier" stond de tempel voor Zeus Olympios centraal, aan de markt. De tempel van Zeus waarvan we nu de resten bewonderen is in 163 na Christus gebouwd op de fundamenten van dat eerste heiligdom van Antiochus IV.

Veroverd
Antiochus IV overieed in 164 voor Chr. aan een ziekte, en nog in datzelfde jaar werd het traditonele tempeloffer in Jeruzalem weer ingevoerd. Antiochië aan de Gouden Rivier, dat voortaan Gerasa (vandaar: Jerash) heette, werd in 103 V. Chr. zelfs veroverd door de joodse hogepriester en heerser Alexander Jannaeus. Nu waren de rollen volkomen omgedraaid. Flavius Josephus vertelt: ,, Alexander veroverde Pella en trok daarna naar Gerasa. Na het garnizoen met drie barricades te hebben omgeven, nam hij de plaats zonder slag of stoot. Eerst Stond de tempel voor Zeus in Jerash centraal, later veroverden de joden de stad Alexander heerste 27 jaar lang over de Decapolis met een waar schrikbewind. Steden die zich niet aan de nationale gewoontes van de joden gingen houden, werden geplunderd. Het grote keerpunt in de geschiedenis van Jerash kwam met de komst van de Romeinse veroveraar Pompeius in 63 v. Chr. Het joodse staatje was te zwak om weerstand te bieden omdat het door burgeroorlogen werd geplaagd. Farizeeën en Sadduceeën gebruikten het zwaard om hun theologische en politieke geschillen te beslechten. In de Decapolis werden de Romeinen als bevrijders binnengehaald. Voor Jerash ging de wet niet langer uit van Jeruzalem, want de Decapolis werd onderdeel van de Romeinse provincie Syria.

Herbouw
De Romeinse veroveraars waren milde heren. De steden ten oosten van de Jordaan mochten zichzelf blijven regeren, zolang ze met Rome verbonden bleven. Met een negental andere steden in de regio besloot Jerash de Decapolis te vormen. Dat was een bond van vrije steden. Ruim een eeuw beleefde Jerash vrede en rust. Er moet veel geld zijn verdiend, want rond 50 na Chr. besloten de bestuurders van de stad tot een complete herbouw. Centraal in die herbouw stond de 800 meter lange, door zuilen met Korinthische kapitelen geflankeerde straat die van Zuid- naar Noord-Jerash loopt. De Romeinen noemden deze straat de Cardo. Op sommige plekken zijn de sporen van Romeinse karren nog zichtbaar in de keien waarop we lopen. Halverwege wordt de Cardo gekruist door de Decumanus. Oorspronkelijk stonden aan beide kanten van deze straten honderden zuilen, waartussen alleriei kooplui hun negotie hadden uitgestald als in de Amsterdamse Albert Cuyp. Nu heerst tussen de zuilen een vredige rust. We horen alleen het gekwetter van de vogels in het gras op de plaats waar ooit huizen en tempels stonden. En in de verte, in het moderne Jerash, begint een islamitische imam zijn kudde tot gebed op te roepen vanaf de minaret. De Arabische wereld heeft trouwens ook het oude Romeinse Jerash niet ongemoeid gelaten.

Arabische goden
Door haar ligging op de grens van het Romeinse Rijk konden de kooplieden in Jerash goede zaken doen. Jerash lag op een [> strategisch punt aan de oude wierook- en kruidenroute van China via ZuidArabië naar het Romeinse rijk. Ook met de naburige Arabische stammen werd gehandeld. Blijkbaar achtte de burgerij van Jerash het verstandig om daarom ook enkele van de Arabische goden te vereren. Onder de christelijke kathedraal aan de hoofdstraat liggen de fundamenten van een tempel voor de Arabische god Doeshares. Uit het begin van de rijke eerste eeuw stammen niet alleen de straten, maar ook het amfitheater naast de tempel van Zeus. De behuizing voor de godin der vruchtbaarheid Artemis werd verfraaid met een zuilengang en een vijver. Voor keizer Tiberius werd een offerplaats ingericht. Wie goed boerde, investeerde zijn dinarii graag in projecten die de lof van goden en mensen zouden opleveren. Inscripties bij de tempel van Zeus noemen de rijke burgers Zabdion en Aristonas als de weldoeners van het imposante gebouw. Onze entree tot het complex van Jerash moesten we trouwens ook betalen in dinarii, nu gesierd met het hoofd van "keizer" Hoessein in plaats van Tiberius.

Weelde
Na alle verfraaiingen waren de Gerasenen nog niet tevreden. Met de heerschappij van keizer Trajanus groeide niet alleen de omvang van het Romeinse Rijk, maar ook de weelde van Jerash. In 115 na Chr. werd de noordelijke poort van de stad gebouwd, en jaarlijks werden culturele feesten en wedstrijden georganiseerd. Inscripties vertellen van de mildheid van burger Titus Flavius Quirinia, die zowel voor winnaars als veriiezers machtige banketten aanrichtte. Om het toerisme naar Jordanië te bevorderen wordt ook nu nog jaarlijks een groot evenement in Jerash georganiseerd. Folkloristische muziek- en dansgroepen uit tientallen landen komen jaarlijks naar Jerash om wekenlang op te treden op het oude Forum tussen de zuilen, die in een grote cirkel omhoog punten. Helaas wordt de toegang tot Jerash bij de Zuidpoort ontsierd door de metalen constructies en schijnwerpers die voor het jaarlijkse festival nodig zijn. Tienduizenden Jordaniërs en toeristen zoeken jaarlijks door het festijn in Jerash hun ontspanning, in het voerspoorvan de Romeinen. Die Romeinen hadden een meer alledaags vertier door naar hun badhuis te gaan. Onder keizer Trajanus werden twee enorme thermae gebouwd, die qua omvang konden wedijveren met de tempels voor de goden. Die antieke sauna's waren dan ook niet alleen bedoeld om zich te ontdoen van de gebruikelijke luizen en laagjes vuil, maar bovenal als ontmoetingsplaats. Het badhuis was de exclusieve club van de heren die daar hun feestjes hielden en zaken regelden. Op hete dagen konden de Gerasenen trouwens ook een koele slok nemen bij hetNymphaeum. Rond 190 na Chr. werd deze rijkelijk met ornamenten gesierde fontein gebouwd. Als de vromen uit de tempel van Artemis —en later uit de Kathedraal- stroomden konden ze hun lichamelijke dorst meteen lessen aan de overkant van de Cardo.

Verval
In de Romeinse tijd waren de zakenlui doorgaans nog godsdienstige mannen. Uit de tweede eeuw stammen talloze inscripties die het rijke religieuze leven van die tijd uit de doeken doen. Altaren, voetstukken, beelden, stenen en tempels werden op persoonlijk initiatief opgericht ter wille van de gunst der goden. Daarmee kwam ook het aantal priesters op een hoogtepunt. Zeus, Helios, Serapis, Isis, Apollo, Artemis, Nemesis en de Romeinse keizers werden als God geëerd. Maar met de aanvang van de derde eeuw is het gedaan met de bouw van tempels en met de eindeloze reeks verfraaiingen van Jerash. Niet dat men minder vroom werd, maar het geld raakte op. In de eerste plaats speelde een rol dat het Romeinse Rijk in haar geheel geleidelijk begon te verarmen. Het zoveelste "eeuwige wereldrijk" bleek toch aan verval onderhevig. Heel hard was de klap van de verwoesting van Palmyra en de opkomst van het rijk der Sassaniden in Irak. Daardoor nam de Romeinse handel in het Oosten sterk af. Jerash kon niet langer op grote schaal profiteren van de tussenhandel. In de huidige restanten van de stad zijn nog bewijzen voor de verschraling te vinden. In de nieuwbouw die sinds de derde eeuw plaatshad, werd voor het eerst gebruik gemaakt van tweedehands stenen uit oude huizen. Nieuwe inscripties werden vaak op bestaande zuilen of voetstukken gemaakt, of oude inscripties werden uitgehakt om plaats te maken voor nieuwe. Alles duidt er dus op dat er niet meer zo veel geld ter beschikking was als voorheen. De reus op lemen voeten wankelde.

Christelijke leven
Terwijl heidense Romeinen in Jerash tot in de derde eeuw offerplaatsen voor hun series goden bouwden, was door het hele rijk al een nieuwe godsdienst in opmars. Wat met een klein kiezeltje begon in Jeruzalem, groeide uit tot een lawine in de hele wereld. Rond het jaar 350 woonde een grote christelijke gemeenschap in Jerash. Binnen de stadsmuren zijn al 15 kerken opgegraven, en er wachten er ongetwijfeld nog meer op ontdekking. Los van het verhaal dat de ruïnes der kerken ons vertellen, weten we niet veel over het christelijke leven van Jerash. Bij het concilie van Seleucia in 359 verteArabische zegswijze: ,,Hetis zo verwoest als de ruïnes van Jerash" genwoordigde bisschop Exeresius de stad. Bisschop Plancius was de representant op het concilie van Chalcedon in 451. Onder keizer Justinianus (531-565) van Byzantium beleefde Jerash een laatste korte opleving van welvaart. Niet minder dan zeven kerken zijn in deze tijd gebouwd. Glanzend marmer en helder gekleurde mozaïeken van glas gaven een prachtige aanblik. Dat was enkel schone schijn, want de kerkmuren onder die praal waren van een allerslechtste soort.

Oppervlakkig
De kerken in de stad stonden natuurlijk centraal in het stedelijke leven, en weerspiegelden dat leven. Bij opgravingen zijn schitterende juwelen gevonden, die de vrouwen bij de kerkgang moeten hebben gedragen. Prachtige kettingen van edelstenen, gouden oorringen en diademen moesten de andere vrouwen tijdens de eredienst de ogen uitsteken. Nauwkeuriger onderzoek laat zien dat de schittering net zo oppervlakkig was als de praal van de kerken. De vrouwen sierden zich met imitaties van glas en verguld brons. Het uiteriijk was blijkbaar belangrijker dan de innerlijke realiteit. Die uiteriijke werkelijkheid was trouwens allesbehalve onplezierig. Bisschop Placcus liet voor zijn kerkgangers zelfs een nieuw badhuis aanleggen naast de kerk van de heilige Theodorus. De leden van zijnkoor hadden hun club tegenover de kerk, en de geestelijkheid kreeg ruime en luxe woningen naast het kerkplein. Al deze kerkelijke bouwnijverheid ging ten koste van de heidense tempels in de stad. Voor de nieuwe kerken werden bijna geen nieuwe stenen meer gehouwen: de christelijke machthebbers gebruikten "de rijkdom van Egypte" voor de bouw van ,, het huis des HEEREN' '. Daar lagen vooral economische motieven aan ten grondslag, lijkt het. Wantin deze tijd van oppervlakkigheid stak tegelijk het heidense Maiumas-waterfestival de kop weer op.

Aardbevingen
De christelijke schrijver Epifanius zegt dat het water in de fontein van Jerash jaarlijks in wijn veranderde op de "verjaardag" van dat wonder bij de bruiloft in Kana. Vermengde Jerash het heidense Romeinse water van het Maiumas-festival met de zuivere christelijke wijn? Dan waren de burgers net als hun kerkgebouwen, die uit bouwstenen vand heidense tempels werden opgebouwd en vervolgens van een mooi vernisje voorzien. Bovenaan de steile trap die toegang biedt tot de kathedraal is een klein altaar gevonden waaronder met rode verf de woorden ,,Michael. Heilige Maria, Gabriël" staan geschreven. Hoewel de kathedraal uit 365 na Chr. dateert, moet deze inscriptie later zijn geschreven, toen de verering van Maria populair werd. De laatste kerk van Jerash dateert uit 611 na Chr. Ongeveer 25 jaar later veroverden de moslimse legers uit de Arabische woestijn de stad. In het jaar 747 verwoestte een serie zware aardbevingen Jerash. De meeste kerkgebouwen waren niet bestand tegen deze schokken, omdat ze uiterlijk mooi, maar inwendig zwak waren. Geld om de stad te herbouwen was er niet. Een grote slag voor de handel van Jerash was dat driejaar later de hoofdstad van het moslimse rijk werd verplaatst van Damaskus naar Bagdad. Steeds meer burgers namen verarmd de wijk naar gelukkiger oorden. Dus bleven de ruïnes van de kerken tot in onze tijd onaangeroerd.

Geheel verwoest In het jaar 720 gebood de islamitische khalief Yazid II dat ,,alle beelden en afbeeldingen in zijn domein, van brons, hout, steen en mozaïek moesten worden vernietigd." De vernieling van mozaïeken in de kerk van

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen