Wat kunnen we leren van ons koloniale zendingsverleden?

De vragen liggen voor het oprapen: Gingen zending en kolonialisme hand in hand in die tijd? Hoe knellend was het ‘westerse jasje’ dat om het Evangelie heen zat?

Om maar direct te starten: Hoe bewogen zendelingen in Indonesië in de 19e en 20e eeuw zich binnen het koloniale raamwerk? Gingen ze daar helemaal in mee of waren ze ook kritisch?

“In de 19e eeuw hadden de zendelingen meer kritiek op het koloniale bestel dan na 1900. Het omgekeerde van wat je zou verwachten! Er is bijvoorbeeld een zendeling die zich eigenlijk schaamt om te preken over het verhaal van de uittocht uit Egypte. Want hij beseft dat zijn hoorders zichzelf zullen vergelijken met de onderdrukte Joden in Egypte!

Een ander noemt de Nederlandse heerschappij over Indië het resultaat van een ‘onwettige verovering’. Nog in 1912 verschijnt in Alle den Volcke een artikel waarin de rijkdommen uit Indië “bloedgeld” worden genoemd. Ook wordt daarin voorspeld dat de “inlander” eens bloedig wraak zal nemen. Maar dat is ook meteen de laatste keer dat in Alle den Volcke een kritisch geluid klinkt. Vanaf dan schakelt de Nederlandse overheid de zending in bij het onderwijs en het medische werk. De zending krijgt daarvoor subsidies en de kritiek verstomt.”

Kun je zeggen dat de zending meeliftte met het koloniale bewind?

“Uiteindelijk zijn de zendelingen loyaal aan het koloniale bewind. Ze moeten wel, want anders zouden ze uit Indië zijn verbannen. Ze zien trouwens van dichtbij dat de Nederlandse bezetting ook een zegen kan zijn voor de bevolking.

Neem Nieuw-Guinea, dat werd geteisterd door oorlogen tussen de kampongs. Over en weer was er sprake van koppensnellen. Het ene dorp haalt ‘koppen’ bij het andere dorp, en het andere dorp moet wat terugdoen anders worden ze gezien als zwak. De zending stond daar machteloos tegenover, een halve eeuw lang. Maar het Nederlandse bestuur maakt er hardhandig een einde aan. Dat geeft de bevolking de ruimte om het christendom aan te nemen. Ze kenden het al wel, onder meer door rondtrekkende smeden die overal de Bijbelverhalen doorvertellen die ze bij de zendeling hebben opgepikt. Maar de cyclus van wraak en weerwraak blokkeerde een doorbraak. Die komt twee jaar na de vestiging van het Nederlandse gezag: duizenden mensen omarmen dan het Evangelie.”

Hoe stonden de zendelingen ten opzichte van de lokale bevolking?

“De zendelingen kenden de taal en gingen intensief om met de hele bevolking, christen of niet. Ze wisten wat er speelde. Als ze merkten dat het bestuur zich misdroeg, dan probeerden ze het voor de bevolking op te nemen. Dat was niet zonder risico. Een zendeling mocht zich absoluut niet met overheidszaken bemoeien, dat kon leiden tot uitzetting uit de kolonie. Dat zien we bij zendeling Heusdens van de GZB in 1933. Een schoolmeisje is verkracht door een inheemse bestuursambtenaar. Heusdens vertrouwt de Nederlandse bestuurder ter plaatse niet en stelt een eigen onderzoek in. Gelukkig loopt de zaak met een sisser af.”

Hoe stond de GZB in dit krachtenveld?

“In principe niet anders dan de andere zendingen. Het is de 20e eeuw en men is met handen en voeten gebonden aan de subsidie van de overheid. Trouwens, waarom zou je kritiek hebben? De koloniale overheid heeft het in die tijd, de jaren 1920 en 1930, toch goed voor met de inheemse bevolking? Ze hebben het toch goed bij ons? Veiligheid, rechtszekerheid, voedselhulp bij hongersnood: wat willen ze nog meer! Dat was de algemene gedachte in die tijd. Daaronder zit een diepere laag. Zending en koloniale overheid hebben in die tijd één ding gemeen: de overtuiging dat de Westerse cultuur, ja de Westerse mens, superieur is ten aanzien van de ‘inlanders’, van hun cultuur, hun godsdienst en hun politiek stelsel. Wij hebben de roeping hen ‘op te heffen’ naar een hoger niveau. Samenwerking met de overheid, en loyaliteit, zijn dan vanzelfsprekend.”

Welke les blijft er voor ons over als we ons met zending bezighouden in de 21e eeuw?

“Allereerst bescheidenheid. Het besef dat ook wij leven en werken binnen een stelsel met grote onrechtvaardigheden. Alleen: wij zien die niet zo goed als de fouten in het verleden. Want daarvoor moet je uit je eigen huid kruipen, je eigen bubbel doorprikken. Dat lukt nooit helemaal. Dus: vorige generaties bekritiseren mag, maar tegelijk dien je te proberen door je eigen façades en illusies heen te kijken en kritisch te blijven naar de eigen tijd.

Leven bij het Evangelie kan ons daarbij helpen. Het maakt ons gevoeliger, iets meer bereid tot zelfcorrectie. We weten toch dat, ondanks de jubelende tonen van Romeinen 8, ook een christen geneigd is tot alle kwaad? Het blijft een wankel geheel. Daarom: kritiek op het verleden is goed, maar wel in bescheidenheid en met bewustzijn van onze eigen fouten.”

Een langere versie van dit interview staat binnenkort op www.gzb.nl/kennisbank

Dr. Thomas van den End (1940) studeerde theologie en geschiedenis en werd zendingshistoricus met als specialisatie Indonesië. Hij werd in 1970 uitgezonden als docent aan de Theologische Hogeschool te Jakarta. Vanaf 1981-2005 hielp hij Indonesische kerken en opleidingen met het ontwikkelen van theologische literatuur.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen