Het gebruik van de beamer ter ondersteuning van de preek

Met enige reserves heb ik gezegd dit onderwerp wel verder te willen verkennen. Reserves omdat een preek, als bediening van het Woord wel van een andere orde is dan een college, lezing of presentatie. Met alleen het aanreiken van didactische overwegingen voor het al dan niet gebruiken van de beamer ter ondersteuning van de preek, vrees ik dat we een smalle en eenzijdige basis hebben voor het goed doordenken ervan. Ook andere overwegingen zijn van wezenlijk belang in het gesprek hierover. In dit artikel geef ik allereerst een aantal overwegingen die in z’n algemeenheid gelden voor informatie die gepresenteerd wordt via de beamer. Vervolgens geef ik een aantal overwegingen met betrekking tot eigen karakter van de preek in relatie tot een lezing, college, presentatie etc.

De beamer als ondersteuning van een presentatie, lezing, college e.d.

Het gebruik van presentatietools zoals Power- Point of Prezi ¹ is niet meer weg te denken in bijvoorbeeld de collegezaal, tijdens workshops, lezingen, symposia etc. Het is een ideaal hulpmiddel om je hoorders mee te nemen in de structuur van je lezing of presentatie. Een opsomming van de punten van je verhaal, het weergeven van een aantal kernwoorden, het tonen van een citaat dat belangrijk is voor de kern van je verhaal kan heel dienstbaar zijn voor je publiek. Het helpt om de volgorde en het tempo te bepalen en het kan je helpen om een duidelijke samenvatting te geven.

Het is een instrument dat de hoorder houvast kan geven om de boodschap beter te ontvangen en de spreker houvast geeft om de boodschap beter over te dragen. Daarnaast is het ook een ideaal middel om het verhaal te illustreren met een grafiek, foto, filmfragment etc. waardoor de boodschap aan kracht wint en helpend kan zijn om dat wat je wilt overdragen beter te laten beklijven. Onlangs mocht ik zelf een scholing verzorgen over de meldcode in relatie tot kindermishandeling en huiselijk geweld. Om de cursisten een indruk te geven van wat mishandeling of verwaarlozing met slachtoffers kan doen, heb ik een filmfragment gebruikt waarin een ervaringsdeskundige aan het woord is. Zij vertelt in dat fragment hoe zij nog dagelijks te kampen heeft met de gevolgen van dat wat zij als kind thuis heeft doorstaan. Op zo’n moment is de beamer een krachtig instrument ter ondersteuning van de boodschap en draagt het er aan bij dat de thematiek dichtbij komt en concreet gemaakt wordt.

Het gebruik van de beamer tijdens presentaties, lezingen, colleges etc. is in de achterliggende decennia dus min of meer een vanzelfsprekendheid geworden. Desalniettemin komt er her en der ook meer kritiek op het gebruik van de beamer tijdens presentaties. Dat heeft onder andere met het gebruik ervan te maken. Vaak neemt dat wat via de beamer gepresenteerd wordt een te grote plaats in en is het niet meer ondersteunend, maar leidend voor het verhaal. Dat is bijvoorbeeld het geval als er teveel tekst op een dia staat, Power- Point overload wordt dat ook wel genoemd. Als gevolg daarvan zijn de hoorders meer gericht op wat er op het scherm staat dan wat er gezegd wordt en dat kan leiden tot het verkeerd begrijpen of interpreteren van de boodschap. In de cognitieve psychologie is er onderzoek gedaan naar de werking en het effect van multimedia leren. Eén van de bevindingen uit dat onderzoek geeft hier wel een verklaring voor. Het brein verwerkt informatie via twee kanalen, namelijk het visuele en het verbale kanaal. Het visuele kanaal verwerkt informatie die wordt aangereikt via de ogen zoals illustraties, animaties, videofragmenten etc., maar ook geschreven tekst op een PowerPoint dia. Het verbale kanaal verwerkt informatie die aangereikt wordt via de oren zoals dat wat verteld wordt en non-verbale geluiden (bijv. intonatie, kuchen). De beperkingen van onze verwerkingscapaciteit dwingt ons om keuzes te maken aan welk deel van de inkomende informatie we aandacht moeten geven en de mate waarin we verbindingen moeten maken tussen de geselecteerde stukjes informatie en onze bestaande kennis. Als deze twee informatiekanalen niet goed op elkaar ingespeeld zijn, gaat er informatie verloren.

Visueel gepresenteerde informatie moet dus complementair zijn aan dat wat de spreker via het verbale kanaal vertelt. Als dat niet het geval is, zorgt dat voor ruis in het overbrengen van de boodschap en heeft PowerPoint geen dienende en ondersteunende functie meer. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat dit helaas nogal eens het geval is en dat in veel presentaties het beamergebruik eigenlijk geen toegevoegde waarde heeft, en dus beter weggelaten zou kunnen worden. Er wordt soms echt te gemakkelijk gedacht over het gebruik van PowerPoint. Wil een dia of presentatie via de beamer echt ondersteunend zijn, moet de spreker op z’n minst nagedacht hebben over hoe hij de twee informatiekanalen optimaal en effectief kan aanspreken.

Daarnaast gebeurt het nogal eens dat de spreker meer aandacht heeft voor de PowerPoint presentatie dan voor de hoorders. Dat kan te maken hebben met de techniek, omdat deze niet werkt zoals gehoopt of omdat hij naast zijn verhaal óók nog moet bedenken wanneer hij doorklikt naar de volgende dia. Het kan ook te maken hebben met het feit dat hij te vast zit aan dat wat PowerPoint hem op dat moment dicteert. Dan staat de presentatie via de beamer als het ware tussen hem en de hoorders in waardoor het publiek minder gericht is op wat hij te zeggen heeft en het afleidt van de boodschap die hij wil overbrengen. Onderzoek heeft ook laten zien dat er bij het gebruik van de beamer vaak fysiek iets gebeurt met degene die presenteert. Als hij zich richt naar wat er op het grote scherm staat, en zich daarmee (half) met zijn rug naar het publiek richt, verliest hij het contact met hen. Dat risico is ook aanwezig wanneer degene die iets presenteert achter zijn laptop blijft staan en van dat scherm leest. Daarmee kan hij een deel van zijn geloofwaardigheid verliezen en wordt de interactie beperkt. Een presentatie via de beamer kán dus je gezag als spreker aantasten en je spontaniteit in de weg staan. Als spreker kan het je ook belemmeren in je verhaal wanneer de hoorders niet naar jou, maar naar het scherm kijken en je dus ook moeilijker contact krijgt.

Deze ervaringen hebben er toe geleid dat een presentatie via de beamer op zijn retour is en dat op diverse managementsites een pleidooi gevoerd wordt om een PowerPoint-loze presentatie te geven. Ook omdat bijna iedereen die iets wil presenteren gebruik maakt van de beamer en het dus origineel is om het juist niet te doen én toch kwaliteit te leveren. Het getuigt van lef en originaliteit om niet die vanzelfsprekende PowerPoint mee te nemen, maar het verhaal zo op te bouwen dat de hoorder geboeid blijft. Diverse TED Talks bijvoorbeeld bewijzen dat het kan. ¹

Let wel, het is niet de PowerPoint presentatie op zichzelf die problematisch is. Het probleem is met name de manier waarop deze ingezet wordt. Als onvoldoende doordacht is of een presentatie via de beamer echt nodig en complementair is, doet het eerder afbreuk aan de boodschap dan dat het een toegevoegde waarde heeft.

Zelf geef ik liever de voorkeur aan een hand-out op maximaal één pagina, als dat mogelijk is. Op die manier heeft het publiek wel de kapstok voor de bijeenkomst, hebben de aanwezigen de mogelijkheid om bij de hand-out eventueel aantekeningen te maken en hoef ik me niet druk te maken om de presentatie. Daarmee wil ik de waarde van een presentatie met een beamer niet te niet doen, want afhankelijk van de situatie kan een goed doordachte dia of presentatie wel degelijk een verrijking zijn.

De beamer en de preek

Nu de vraag hoe het gebruik van de beamer en de preek zich tot elkaar verhouden. Kan dat wat voor een presentatie geldt ook overgezet worden naar de zondagse eredienst en dan in het bijzonder de preek? In zekere zin wel natuurlijk als je het alleen zou hebben over het onderwijzende aspect van de preek. Tegelijkertijd gebeurt er in de preek meer dan alleen informatieoverdracht en heeft de preek wel een ander karakter dan bijvoorbeeld een les of een lezing. Daarom ben ik geen voorstander van het gebruik van de beamer ter ondersteuning van de preek en ik zal uitleggen waarom.

Een belangrijk argument hierin heeft te maken met de heiligheid van God en de aard van Zijn spreken. In de zondagse eredienst gaat het om de ontmoeting met de heilige God. Het Woord van God wordt er verkondigd en dat heeft niet zoveel hulpmiddelen nodig. De predikant als dienaar van dat Woord is immers het instrument van de Geest. God Zelf heeft prioriteit gegeven aan het Woord in Zijn openbaring. Als een preek aantrekkelijker gemaakt moet worden met behulp van de beamer, gaat dat dan niet schuren met de bediening van het Woord? Het eigene aan de preek is juist dat het niet een overtuigend, maar een getuigend karakter heeft. Het grote gevaar van het gebruik van de beamer tijdens de preek is dat het afleidt van de bediening van de verzoening.

In dit kader wordt ook wel eens genoemd dat de zondagse eredienst ook in het beamergebruik zich wel mag onderscheiden van de andere dagen van de week. Als er de hele week al zoveel prikkels over ons uitgestort worden, kan verstilling op de zondag, focus op alleen het gesproken Woord ook juist een oase van rust zijn. ‘Liturgie als detox’ las ik eens in een interview met een predikant; de zondagse eredienst als detox van het multimediale.

Een ander argument is dat bij het gebruik van plaatjes tijdens de preek de verbeelding van de hoorders onder druk komt te staan. Het plaatje vult het vertelde in en ontneemt de hoorder zijn eigen verbeelding. Het is waar, soms heb je van die plaatjes, die meer zeggen dan duizend woorden, die zo illustratief zijn dat het helpend is bij het verstaan van de boodschap. Daarom kan ik me best voorstellen dat je als predikant soms de behoefte hebt om tijdens de dienst bijvoorbeeld een deel van de landkaart van Israël of een foto van een voorwerp uit de tijd van de Bijbel te laten zien. Net zo goed kan ik mij voorstellen dat een paar kernwoorden van de preek of het thema en de verdeling ergens opgeschreven staan. Toch denk ik dat zoiets krachtiger werkt wanneer het aan het begin van de dienst op papier uitgedeeld wordt. Dan heeft de hoorder tegelijkertijd iets in handen waar hij thuis nog eens aan de preek herinnerd kan worden.

Tot slot is het van belang ons te realiseren dat er niet alleen met behulp van de beamer gecommuniceerd wordt, maar dat de praktijk van het beamergebruik zelf ook iets communiceert. Als de beamer gebruikt wordt tijdens de preek, heeft hij vaak al eerder intrede gedaan ter ondersteuning van de liturgie. Een beamer doet dan iets met mensen, namelijk dat het kan leiden tot een passieve houding. Wanneer alle liederen en Schriftlezingen op de beamer worden getoond, zullen steeds minder mensen hun eigen bijbel meenemen. Gevolg is ook dat men minder thuis raakt in de context van het Schriftgedeelte en de gezongen liederen. Daarom is het ook zo belangrijk om niet alleen kritisch na te denken over wát je met behulp van de beamer projecteert, maar ook wat je met het beamergebruik zélf communiceert.

Conclusie

Er kan in het gebruik van de beamer iets waardevols zitten als het echt ondersteunend is. We zijn de vanzelfsprekendheid van de beamer ech-ter wel voorbij omdat de praktijk heeft geleerd dat het eerder afleidt dan ondersteunend werkt. Mocht de beamer al geïntroduceerd zijn in de eredienst dan kan het goed zijn om de huidige praktijk eens te evalueren en de vraag te stellen of het gebracht heeft wat gehoopt werd. Wanneer dat niet het geval is, kan het van lef getuigen om het besluit rondom beamergebruik tijdens de preek/eredienst terug te draaien. En voor hen die overwegen de beamer in te zetten tijdens de preek: bezint eer gij begint.

Drs. P.D. Baarda is lid van de redactie. Ze is psycholoog en theoloog en werkzaam bij Driestar educatief.

1 Te denken valt ook aan andere programma’s zoals Prezi, Google Slides, Keynote (Apple). Gemakshalve spreek in het vervolg van artikel alleen over PowerPoint, wat daar over gezegd wordt, geldt echter niet alleen voor PowerPoint.

1 Tijdens een TED-talk krijgt iemand maximaal 18 minuten de tijd om op een zo toegankelijk mogelijke manier een presentatie te geven over iets dat hem na aan het hart ligt. Voor meer informatie zie https://nl.wikipedia.org/wiki/TED_(conferentie) of www.ted.com

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen