Praten en nadenken over dromen

Dat laat dus (nog) ruimte voor de verbeelding, al zouden we ons die verbeelding natuurlijk helemaal niet af moeten laten nemen door de wetenschap; dat terzijde. Dat betekent trouwens ook dat oude inzichten nog altijd gelden. Met andere woorden de uitspraak in Pred. 5: 2 ”Drukte leidt tot dromerij” (NBV) geldt onverminderd. Dus iedereen kent waarschijnlijk wel de ervaring, drukte van overdag geeft aanleiding tot dromen. Nu zou men zich van alles kunnen voorstellen bij die ‘drukte van overdag’, maar de verzen 4: 17 en 5:1 wijzen in een specifieke richting, namelijk godsdienstige drukte. Nu sluit het een het ander niet uit, maar het is goed om zich het effect van religieuze drukte te realiseren, ook als het om dromen gaat.

Dromen van Monica, de moeder van Augustinus

Dat dromen tot de verbeelding spreken blijkt ook uit de christelijke geloofstraditie. Ik begin met een aansprekend voorbeeld van een gesprek over dromen uit het verleden. Ik zeg kort iets over wat we over dromen weten. Daarmee komen we vervolgens ook een en ander op het spoor over hoe om te gaan met, te praten over en na te denken over onze dromen.

We staan eerst ‘even’ stil bij het droomverhaal van de moeder van Augustinus, bij een droom die ze had lang voor zijn bekering. U vindt het in de belijdenissen van Augustinus; ik weet niet of die nog gelezen worden, maar laat ik het dan moge aanbevelen, het is per slot van rekening wereldliteratuur.

Augustinus vertelt dat zijn moeder vaker dromen heeft. In een periode waarin zijn leven nog lang niet de wending genomen heeft waardoor we hem zo goed kennen, droomt Monica dat ze op een houten plank staat en dat er een “blinkende jongeling” bij haar komt. Deze vraagt haar waarom ze zo verdrietig is. Hij wil haar kennelijk door te vragen iets leren. Zij vertelt dat ze verdrietig is over de levenswijze van haar zoon. Dan zegt hij enigszins raadselachtig dat zij goed moet kijken om te zien dat waar zij zelf is haar zoon ook is. En dan ziet ze vervolgens Augustinus op dezelfde plank staan waar zij op staat. Augustinus onderstreept dat dit onmiskenbaar een droom was die God haar had gegeven. Monica vertelt de droom aan haar zoon, maar die hoort het en draait het om. Niet hij zal zijn waar zijn moeder is, maar omgekeerd. Zijn moeder bestrijdt dat. En dat raakt hem, zoals hij vertelt. Hij voegt toe dat hij nog negen jaar ”in de modder” zal ronddraaien alvorens die droom uitkomt. Dan zijn we bij zijn bekeringsgeschiedenis.

Dat is het moment waarop hij een meisje hoort zeggen: ‘Neem, lees; neem, lees’. Dan leest hij in de Bijbel en dan stroomt, zoals hij vertelt, het licht van gemoedsrust in zijn hart. Dan gaat hij ook meteen naar zijn moeder, ze delen zijn ervaring om te ontdekken dat hij nu op dezelfde plek staat als zijn moeder, waarmee haar verdriet verandert in vreugde, die haar verwachtingen overtreft. Natuurlijk realiseren ze zich meteen dat dit de droom van zoveel jaar geleden is.

Nu vertelt Augustinus op een andere plek in zijn belijdenissen dat zijn moeder wel vaker droomde en daar zelf van zegt dat ze ook wel om dromen van God vroeg, maar die niet kreeg. Ze kon op de een of andere manier onderscheiden of een droom van God was of uit haar eigen ziel kwam. Ik denk meteen aan de woorden van Prediker. Kennelijk kon deze moeder zich zo druk maken om haar zoon, bijvoorbeeld over de vraag welke vrouw hij zou vinden, dat haar ziel er druk mee was en ze ervan droomde.

Wat weten we van dromen?

Ik noem kort een paar zaken, die ondertussen wel algemeen aanvaard zijn. Dromen komen voor tijdens de gehele slaap, maar vooral tijdens de zogenaamde REM-slaap (ons brein is dan net zo actief als overdag). Dromen zijn helemaal niet zo vreemd of bizar als we misschien geneigd zijn om te denken. De meeste dromen zijn huis, tuin en keuken dromen, over alledaagse zaken en ideeën. Zo dromen mensen nu ‘ineens’ over corona, wat een paar maanden terug ondenkbaar was. Het accent in het begrijpen van dromen is ondertussen wel verschoven van wat mensen doen naar wat ze denken; dromen als een soort vervolg op het denken.

Wat is de functie van dromen? Daar is nog moeilijk een eenduidig antwoord op te geven. Misschien hebben dromen helemaal geen functie, maar daar zijn weinig mensen tevreden mee. En inderdaad, zou iets wat we zo veelvuldig doen geen functie hebben? Net als het gezegde dat dromen bedrog zijn. Waarom zouden we dan zo in de weer zijn met wat alleen maar bedrog is? Dromen spreken niet alleen tot de verbeelding, ze dragen ook bij aan de verbeelding. Wie is er niet wel eens wakker geworden met een ‘helder idee’? Dromen dienen waarschijnlijk de verwerking van wat we beleefd hebben en zijn in dat opzicht helend. Of misschien dienen dromen wel als een soort van afvalbak. En toch ook, dromen kunnen wel degelijk voorboden zijn van ziekten. Anders gezegd, terugkijkend blijken mensen al gedroomd te hebben van ziekte voordat die ziekte aan het licht trad. Tot slot, de mogelijkheid van een bovennatuurlijke oorzaak van dromen kan niet ontkend worden.

Een paar aanwijzingen voor gesprek Mensenkennis

Omdat dromen zo tot de verbeelding spreken, vragen mensen zich soms af wat ze zouden kunnen betekenen. Dromen maken nieuwsgierig. Het gesprek is dan, denk ik, het belangrijkste hulpmiddel. Er zullen vast mensen zijn die er in hun eentje uitkomen, maar dat is zeker een kunst. Nu teken ik meteen aan dat ik het in mijn tijd als ouderling maar heel weinig heb meegemaakt dat mensen iets over hun dromen wilden delen. In mijn werk als therapeut maak ik dat vele malen vaker mee. Maar dat gebeurt dan ook binnen de context van een behandeling. Die heeft een heel ander doel dan een pastoraal gesprek tijdens een huisbezoek. Met andere woorden, het lijkt me dat een pastoraal team zou moeten nadenken over welk doel ermee gediend zou kunnen zijn om, als het zo te pas komt, stil te staan bij dromen, zonder, als ik dat zo schrijven mag, veel kennis van zaken te hebben. Ik bedoel niet dat men ervoor geleerd of gestudeerd moet hebben, maar iets meer dan gewone mensenkennis is wel nodig. En ach, soms reageert iemand zonder veel nadenken in spontaniteit en slaat de spijker op zijn kop.

Geestelijke groei

Wat dat doel betreft, dat zou geestelijke groei kunnen zijn, meer besef, kennis van de eigen persoon vanuit geloofsperspectief, voor God. Maar vast niet altijd, dat zou anders verwachtingen veel te hoog gespannen maken. Ik zou ook voorzichtig zijn met verder strekkende betekenissen, zoals ik niet zo lang geleden meemaakte. Iemand had gedroomd, meende dat in het midden van de gemeente te moeten vertellen, en het kwam erop neer dat we dwaalden, hetgeen daaruit zou blijken dat we onvoldoende oog voor elkaar hadden. Nou vond ik dat eerlijk gezegd niet zo opzienbarend, want omzien naar elkaar kan bijna altijd en overal beter, dunkt me. Maar ik begreep niet waarom wij van deze droom op de hoogte gesteld moesten worden. Vooral niet, omdat ik wel had willen weten wat deze droom in de eerste plaats voor deze persoon zelf betekende. Het had mij meer aangesproken als de persoon in kwestie dat had verteld om vervolgens met ons die nood of zorg te delen. Het heeft in dit voor-beeld uiteindelijk ook tot niets geleid, voor zover ik weet.

Persoonlijk

Dromen zijn vooral heel persoonlijk. Het heeft dan ook niet zoveel zin een betekenis aan een droom te verbinden die niet gedeeld wordt door de dromer zelf. Dat ging meteen even mis tussen Augustinus en zijn moeder, hij wilde er een andere draai aan geven. Zijn moeder wist dat met veel tegenwoordigheid van geest te pareren. Maar niet iedereen zal even alert zijn. Daarbij komt ook dat dromen niet per se een bepaalde betekenis hebben. En ook dat men een eventuele betekenis in lang niet alle gevallen kan achterhalen. Juist omdat het zo persoonlijk is, vraagt bespreken van dromen een grote mate van openheid, vertrouwelijkheid en veiligheid; kennelijk was de relatie tussen Augustinus en zijn moeder wel van dien aard. Maar bij gebrek daaraan leent menig gesprek zich er dus helemaal niet voor.

Het is wat het is

Men moet in ieder geval niet willen overdrijven. Ik werd onlangs wakker met een helder idee over de namen voor mijn op dat moment nog niet geboren eerste kleinzoon. Kennelijk was ik daar in mijn dromen mee bezig geweest, wat ook weer niet heel verwonderlijk is. En dat ik het, zoals kort daarna zou blijken, ook nog voor de helft goed had, doet mij nu niet meteen aan voorspellende kracht van die droom denken. Het deed me eerder denken aan het idee dat het in dromen ook om wensvervulling kan gaan. Het deel dat ik goed had is namelijk een variant op mijn eigen doopnaam. Maar als iemand gevraagd zou hebben of ik het belangrijk zou vinden om vernoemd te worden, dan ik zou beslist nee gezegd hebben. Mijn droom laat zien dat er kennelijk toch ook een andere kant is.

Beeldspraak

Wat dat betreft moet men dus ook wel een gevoeligheid voor beeldspraak (metaforen en symbolen) hebben. Ik las de volgende droom. Een vrouw holt min of meer in paniek door de sneeuw, achterna gezeten door wolven. Dat lijkt allemaal nergens op te slaan. Haar pastor vraagt haar waar ze eigenlijk naar op weg is. Wat blijkt? Ze wil sigaretten gaan kopen. Wat heeft dat nu te betekenen, ze rookt al jaren niet meer. En dan komt het verhaal op gang. Ze mist spanning in haar leven, het is allemaal geregeld en het loopt en … In de tijd dat ze rookte zag haar leven er veel spannender uit.

Onderscheiden

Er is geen reden om te zeggen dat dromen niet van God gegeven zouden kunnen zijn. Maar heel vaak niet, misschien wel vaker niet dan wel. Terwijl iemand daar misschien wel heel erg mee in de weer kan zijn of om kan vragen zoals Monica in haar zorgen om haar zoon. Maar zij bevestigt dat wat ze droomt meestal niet van God is. Dan is het dus religieuze drukte (zo graag willen dat het zo is). Dat brengt ons op de vraag hoe dat dan te onderscheiden. Ik doe een voorstel zonder te willen beweren dat het daarmee klaar is. Achtereenvolgens noem ik de Schrift, het gesprek met anderen, het gebed. Ik laat me door deskundigen uitleggen dat in het onderscheiden tussen een droom van God of een droom die niet van God is de Schrift een belangrijke rol speelt. Als de droom gelegitimeerd kan worden met een beroep op de Schrift, dan is het van God. Ik beschreef net al dat in de bekering van Augustinus de Schrift een belangrijke rol speelde. Een geweldig licht kwam binnen in zijn hart, hoorden we. En dat werpt ook licht op de droom van zijn moeder, waarmee die droom op zijn plek valt, zoals ze samen delen. Ik denk daarbij ook meteen aan wat Paulus schrijft over het omgaan met profetie in de gemeente (1 Kor. 14), namelijk dat het goed is een profetie met anderen te delen, zodat die anderen kunnen helpen in het onderscheiden (beoordelen, vs. 29). Het moet immers passen bij het geloof (Rom. 12: 6). En tot slot het gebed: Doorgrond mij, God, en ken mijn hart, zie of ik geen verkeerde weg ga … . Ik denk dat we zodoende pastoraal en zorgvuldig werkzaam zijn met dromen waarvan we (soms) kunnen leren.

Dr. P.J. Verhagen is psychiater en theoloog.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen