Hoe houden we de psalmen zingbaar?
Door Dick Bal (Li) en Maarten Groen (Re), deputaten eredienst
Psalmen onder druk
Onze kerken staan erom bekend dat ze een psalmen zingend volk zijn. Al in de Afscheiding was dit een van de issues en door de jaren heen is vaak het belang van het zingen van de psalmen benadrukt. Lange tijd waren in de erediensten alleen de psalmen en een zeer beperkt aantal gezangen toegestaan. De gedachte daarachter is dat psalmberijmingen zijn gebaseerd op liederen die in de Bijbel staan en, daarmee samenhangend, door het zingen van psalmen wordt een grote rijkdom aan geloofsinhoud en -beleving levend gehouden. In art. 69 van de kerkorde is, ook nadat in 2004 het zingen van andere liederen is vrijgegeven, het psalmen zingen hoofdspoor gebleven.
De praktijk momenteel laat zien dat in een deel van de kerken alleen psalmen gezongen worden, vaak in de ‘oude berijming’ van 1773, in een ander deel worden naast psalmen ook gezangen en andere liederen gezongen. In veel van die laatst genoemde gemeenten lijkt het erop dat de psalmen onder druk staan: steeds minder staan ze op het liturgiebriefje. Ligt dat aan de zingbaarheid, aan de tekst, aan de muziek?
Zingbaarheid
“Kunnen met name jongeren vandaag de inhoud van de psalmen zich geestelijk eigen maken als ze gezongen worden in de bekende berijmingen van 1773 en 1968 op de gebruikelijke Geneefse melodieën?”. Die vraag van een afgevaardigde op de generale synode van 2013 was aanleiding voor de opdracht aan deputaten eredienst om de zingbaarheid van de psalmen te onderzoeken.
Deputaten hebben onder meer een uitgebreide enquête onder jongeren gehouden. Daaraan deden 330 jongeren uit 53 gemeenten mee en ze kwamen uit het brede spectrum van ons kerkverband, uit kerken die alleen ‘1773’ isoritmisch (‘op hele noten’) met orgelbegeleiding zingen, tot aan kerken die een breed scala van liederen en instrumenten gebruiken.
Slechts voor een kwart van de jongeren zijn de ‘klassieke’ berijmingen (1773 en 1968) goed te begrijpen. Bij de vraag of deze berijmingen aansluiten op de eigen geloofsbeleving ontstaat een iets positiever beeld, maar ook daarin ervaart iets meer dan de helft van de jongeren in meer of mindere mate een probleem. De oorzaak ligt met name in de begrijpelijkheid, de ‘culturele afstand’ en de inhoud van de psalmteksten. Dit beeld bestaat breed in alle kerken. Het is dus niet verstandig om dit probleem te ontkennen of niet na te denken over oplossingen.
Ook wat de muzikale stijl betreft blijkt dat een duidelijke meerderheid van de jongeren aanpassingen belangrijk vindt. Het gaat daarbij om een vlottere stijl dan het gebruikelijke gedragen zingen; om meer variatie in stijl naar gelang het karakter van de psalm; en om het gebruik van meer instrumenten naast of in plaats van het orgel.
Psalmberijmingen
Toen in de reformatie de gemeente weer mocht gaan zingen, was het nodig de psalmen voor de gemeente zingbaar te maken. De onberijmde psalmteksten werden in metrum en op rijm gezet onder eenvoudige melodieën en zo ontstonden psalmberijmingen. Calvijn heeft zich bijzonder ingezet voor de Franse psalmberijming en Luther maakte voor de Duitse kerken zelf liederen, waarbij hij vaak psalmen als uitgangspunt nam. In het Nederlandse taalgebied ontstonden onder meer de Souterliedekens (souter = psalter), de berijmingen van Petrus Datheen (1566) en van Marnix van Sint-Aldegonde (1580), de ‘oude berijming’ van 1773, de berijming van Hasper (1949), de zogeheten ‘nieuwe berijming’ van 1968 en de berijming in het Gereformeerd Kerkboek (1986) van de GKV. De meest gangbare in onze kerken zijn de berijmingen van 1773 en 1968.
In de laatste decennia zijn verschillende nieuwe psalmberijmingen en psalmprojecten gemaakt die (mede) bedoeld zijn voor gebruik in de eredienst. Aanleiding voor het ontstaan is vaak om de psalmen een eigentijdser taalkleed en/of muziekidioom te geven en daardoor toegankelijker en aansprekender te laten zijn.
Verschillende van deze nieuwe psalmberijmingen en -projecten laten we hieronder kort passeren. Als illustratie is Psalm 133 in vijf verschillende berijmingen weergegeven. Wie de muziek erbij wil horen, verwijzen we graag naar opnames die op het internet te vinden zijn.
Eigentijds psalmzingen
In de bundel Weerklank is gekozen voor een compilatie van bestaande berijmingen uit 1773, 1968 en 1986 (Gereformeerd Kerkboek) en enkele nieuwe. Bij elke psalm is een keuze gemaakt voor de meest geschikte en zo komt het beste uit de traditionele berijmingen bovendrijven. Het poëtisch gehalte en de brontekstgetrouwheid zijn van een hoog niveau. Toch blijft het woordgebruik grotendeels gedateerd, ook al worden verschillende berijmingen gebruikt. Voor de begrijpelijkheid is dat een nadeel. De psalmen worden op de Geneefse melodieën gezongen.
In Psalmen in de berijming van 1773 - Herzien bij de HSV heeft dr. Bert Hofman de ‘oude berijming’ willen bewaren en begrijpelijker maken. De elementen van het verlichtingsdenken, die de berijming hinderen – woorden als ‘Opperwezen’ en ‘deugd’ –, zijn weggeschreven. De berijming is brontekstgetrouw. Het taalgebruik is voor een groot deel archaïsch. Wie vertrouwd is met ‘1773’ hoort in deze berijming veel herkenbare woorden, maar soms moest de dichter veel omzetten: als je één woord verandert gaat er, vanwege ritme en rijm, méér mee om. Daardoor ontstaat, om iets te noemen, inconsistentie in rijmvormen: volrijm, halfrijm en klankrijm. Het poëtisch gehalte is minder hoog. Een berijming herberijmen is waarschijnlijk moeilijker dan een geheel nieuwe berijming maken.
De Nieuwe Psalmberijming is een volledig nieuwe berijming in eigentijds Nederlands op de Geneefse melodieën. Vanaf 2014 tot 2020 zijn de dichters aan het werk geweest en kon een groeiend aantal psalmen gedownload en gebruikt worden; in maart van dit jaar verschijnt de bundel met 150 psalmen. Op de website https://www. denieuwepsalmberijming.nl/ wordt uitgebreid verantwoording gedaan over o.a. aansluiting bij het Hebreeuws en de poëtische uitgangspunten. De Nieuwe Psalmberijming biedt een kwalitatief goede, begrijpelijke, voor de eredienst bruikbare vertolking van de brontekst. De kernelementen van de brontekst zijn vrijwel overal verwerkt. Het taalgebruik is fris en actueel, de beeldspraak is origineel.
The Psalm Project maakt grotendeels gebruik van bestaande berijmingen, maar vertolkt de brontekst slechts gedeeltelijk: alleen de kerngedachten komen aan de orde. Deze zettingen zijn dan ook niet bedoeld ter vervanging van een complete berijming. Het taalgebruik vertoont inconsistenties door het gebruik van verschillende oudere en nieuwere berijmingen, maar is wel begrijpelijk. The Psalm Project bevat meer of minder herkenbare eigentijdse bewerkingen van de Geneefse melodieën, aangevuld met eigen melodieën. Per psalm is gekeken naar hoe de tekst het beste muzikaal kan worden uitgedrukt: is de bestaande melodie daarvoor geschikt, of is er een andere melodie nodig? Niet alle melodieën zijn geschikt om door een hele gemeente gezongen te worden. Melodieën die te gevarieerd zijn in ritme en intervallen komen beter tot hun recht als luisterlied.
Geheel nieuw is ook het project Psalmen voor nu. De taal is actueel en eigentijds, zo zeer dat sommige uitdrukkingen als wat al te alledaags ervaren kunnen worden. De psalmen zijn zeer begrijpelijk en bevatten fraaie beeldspraak. Een nadeel voor het memoriseren is dat er weinig gebruik wordt gemaakt van rijm, maar daar staan tekstherhalingen van belangrijke thema’s tegenover. Niet alle elementen van de brontekst worden behandeld. De melodieën zijn nieuw gecomponeerd door professionele musici, hier en daar is aansluiting gezocht bij de Geneefse melodieën. Wat hierboven over de The Psalm Project gezegd is, geldt ook voor Psalmen voor nu: een deel is meer geschikt als luisterlied.
Eén berijming?
Jongeren – maar het geldt waarschijnlijk ook voor veel volwassenen – zullen psalmen meer waarderen als ze begrijpelijker zijn qua taal en aansprekend qua muziek. Uit de enquête is gebleken dat er niet één berijming is waarmee je allen aanspreekt. Daarom is het aan te bevelen om bewuste keuzes te maken. Daarbij krijgt telkens díe berijming de voorkeur die inhoudelijk goed aansluit bij de grondtekst, zo begrijpelijk mogelijk is en tekstueel een goede kwaliteit heeft. Als wordt gekozen voor één ‘standaardberijming’, kan niet voor álle psalmen aan de drie criteria worden voldaan. Door te variëren in de te kiezen berijming kan wél aan de drie criteria worden voldaan. Dat betekent bijvoorbeeld dat gekozen wordt voor een ‘klassieke’ versie in met name die gevallen dat die versie een hoge gevoelswaarde heeft en tevens goed te begrijpen is. En dat gekozen wordt voor een DNP-versie of die van Psalmen voor nu in die gevallen dat de begrijpelijkheid daardoor sterk wordt verbeterd, zonder dat dat ten koste gaat van de inhoud en de tekstuele kwaliteit.
Intermezzo: de praktijk in Bennekom en Den Haag
De auteurs van dit artikel hebben over dit onderwerp gesprekken gevoerd met jongeren in de eigen gemeente. In Bennekom wordt uit ‘1773’ gezongen (en sinds kort ook gezangen uit Weerklank), begeleid met orgel. De jongeren hebben begrip voor de weerstand bij ouderen om eigentijdser te zingen. Daarom pleiten ze voor kleine stapjes, zodat de ouderen kunnen wennen. Vrij algemeen heerst de mening dat de ‘perfecte mix’ bestaat uit een afwisseling van traditionele psalmen (omdat ouderen daar aan hechten) en eigentijdse liederen. Muzikaal gezien is het grootste bezwaar het gebruik van het orgel, dat als ‘zwaar’ wordt ervaren. Pianobegeleiding of inzet van meer instrumenten zou worden gewaardeerd. De tekst van De Nieuwe Psalmberijming wordt nogal wisselend beoordeeld.
In Den Haag wordt uit ‘1968’ gezongen, vaak uit DNP en af en toe uit Psalmen voor nu. Meestal is het orgel het begeleidende instrument, maar regelmatig is er een dienst waarin een combo (zang en instrumenten) de gemeentezang begeleidt. Dat laatste wordt door de jongeren duidelijk geprefereerd boven begeleiding met orgel en ze vinden de muzikale stijl van The Psalm Project en Psalmen voor nu mooi. Wat betreft de tekst wordt duidelijk de voorkeur gegeven aan een eigentijdse berijming, zoals De Nieuwe Psalmberijming.
Ten slotte
Door verschillende jongeren uit gemeenten waar alleen uit ‘1773’ wordt gezongen, is gepleit voor het ongemoeid laten van de klassieke psalmen als dat belangrijk is voor ouderen, zolang er maar ruimte komt voor het zingen van bijvoorbeeld Opwekking. Dit is al de praktijk in nogal wat gemeenten waar de psalmen uit zowel ‘1773’ als ‘1968’ worden gezongen. Of deze ‘voor ieder wat wils’-oplossing het beste antwoord is, is echter de vraag. Weliswaar kan daardoor de tevredenheid over de liturgie onder jong en oud worden vergroot. Daar staat tegenover dat de psalmen bij een groot deel van de jongeren wel te boek blijven staan als moeilijk en ouderwets. En dat komt het (met het hart) zingen van psalmen niet ten goede. Het kan er juist toe leiden dat het zingen van psalmen verder onder druk komt te staan. Daarom worden hierboven andere aanbevelingen gedaan, juist omdat uit de enquête blijkt dat er wel degelijk draagvlak onder jongeren is om de psalmen meer te gaan waarderen. Het is dus zéker de inspanning waard om de zingbaarheid van de psalmen te vergroten.
Een voorbeeld van vijf verschillende berijmingen van psalm 133 is op de volgende pagina te vinden.
Berijming 1773
1. Ai, ziet, hoe goed, hoe lief’lijk is ‘t, dat zonen van ‘t zelfde huis, als broeders samen wonen, waar ‘t liefdevuur niet wordt verdoofd;
‘t is als de zalf op ‘s Hogepriesters hoofd, de zalf, waarmee hij is aan God gewijd, die door haar reuk het hart verblijdt.
2. Die liefdegeur moet elk tot liefde nopen, als d’ olie, die, van Arons hoofd gedropen, zijn baard en klederzoom doortrekt; z’ is als de dauw, die Hermons kruin bedekt, die Sions top met vruchtbaar vocht besproeit, en op zijn bergen nedervloeit.
3. Waar liefde woont, gebiedt de HEER’ den zegen: daar woont Hij Zelf, daar wordt Zijn heil verkregen, en ‘t leven tot in eeuwigheid.
Berijming 1968
1. Zie toch hoe goed, hoe lieflijk is ‘t dat zonen van ‘t zelfde huis als broeders samenwonen. Eén liefdeband houdt hen tezaam. De zegen van Gods hoog verheven naam daalt op hen neer vol zoete tederheid, als olie die den priester wijdt.
2. Als olie die Aärons baard en kleren met geur doordringt, zo is de gunst des Heren voor wie eendrachtig samen zijn. Als dauw is het, die ligt zo mild en rein op Hermons top en daalt op Sion neer. ‘ t Wordt al een tuin voor God den Heer.
3. Jeruzalem! Hier geeft de Heer zijn zegen, hier woont Hij zelf, hier wordt zijn heil verkregen en leven tot in eeuwigheid.
De Nieuwe Psalmberijming
1. Wat goed is het om eensgezind te leven, om liefde te ontvangen en te geven, als broers en zussen bij elkaar. Het is als olie op Aärons haar die heerlijk ruikt, zijn weg zoekt naar omlaag en neervalt op zijn baard en kraag.
2. Als morgendauw is het, als zachte regen, die neerdaalt van de Hermon als een zegen op Sions hoogverheven top.
Daar woont de HEER, daar bloeit de liefde op.
Daar geeft Hij wie in vrede samenleeft een toekomst die geen einde heeft.
Psalmen voor nu
Zo mooi, als mensen die familie zijn de vrede onderling kunnen bewaren.
Zoals de olie uit Aärons baard die in zijn kleren druipt, en heerlijk ruikt, zoals de dauw die op de berg ligt bij Jeruzalem:
van boven naar beneden, zo geeft de HEER zijn zegen: hier gaat het leven nooit voorbij.
Zo mooi, als mensen die familie zijn de vrede onderling kunnen bewaren.
Zoals de olie uit Aärons baard die in zijn kleren druipt, en heerlijk ruikt, zoals de dauw die op de berg ligt bij Jeruzalem:
van boven naar beneden, zo geeft de HEER zijn zegen: hier gaat het leven nooit voorbij.
The Psalm Project
‘Daar is het leven goed’
Wat is het heerlijk, wat is het goed. Daar waar de liefde de vrede ontmoet, geeft God zijn zegen.
Goed is het daar samen te leven, één met elkaar. Daar is het leven goed, leven in eeuwigheid, waar God zijn zegen geeft voor altijd.
Het is als olie, rijk uitgestort, waarmee uw dienaar gezalfde wordt.
Zoals de regen bergen bedauwt, zo heeft uw liefde gemeenschap gebouwd. Daar is het leven goed, leven in eeuwigheid, waar God zijn zegen geeft voor altijd.
Wat is het leven goed.
Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt
voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen,
vragen, informatie: contact.
Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing.
Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this
database. Terms of use.
Bekijk de hele uitgave van maandag 1 maart 2021
Ambtelijk Contact | 20 Pagina's

Bekijk de hele uitgave van maandag 1 maart 2021
Ambtelijk Contact | 20 Pagina's