Op bezoek bij rouwenden

Rouw kennen we allemaal en treft ons vroeg of laat ook allemaal. Dat doet veronderstellen dat we wel weten hoe we daarmee om moeten gaan. Maar dat blijkt toch niet waar. We worstelen vaak met onze eigen rouw en die van anderen.

Recent werd mij, naar aanleiding van een lezing over rouw die ik op onze gemeenteavond mocht houden, gevraagd of ik iets over rouw wilde schrijven voor Ambtelijk Contact.

Sinds 2014 ben ik werkzaam als praktijkondersteuner geestelijke gezondheidzorg bij een huisartspraktijk. Daar kwam ik al snel in contact met mensen die grote verliezen hadden geleden. Aangrijpend waren de gesprekken met een moeder wiens zoon door zelfdoding om het leven was gekomen, met de jonge man die plotseling zijn vrouw verloor en met zijn kleine kinderen verder moest of het echtpaar dat rouwde over het verlies van hun stil geboren kindje. Maar ook de weduwe die na meer dan 60 jaar huwelijk op hoge leeftijd alleen in het leven kwam te staan, of het echtpaar dat na een brand heel hun huis en haard verloor. Rouwen doen we niet alleen over het verlies van een geliefde. Het is veel breder, we rouwen in meer of mindere mate over alles wat we verliezen. In dit artikel beperk ik me tot het rouwen over het verlies van een dierbare.

Het heeft mij aangezet om mij steeds meer te verdiepen in dit kwetsbare onderwerp en inmiddels mag ik mij een professional in begeleiden van rouw en verlies noemen. Iets daarvan wil ik graag met u delen in dit artikel. Rouw maakt ons mensen soms erg handelingsverlegen. Omdat we niet weten wat we moeten doen of moeten zeggen, hoe we met de emoties van de ander om moeten gaan, doen we vaak niets. We lopen snel het andere gangpad in als we boodschappen doen en een rouwende tegen komen. We doen alsof we degene niet zien, want ja, wat moet je zeggen?

Enige tijd geleden was ik op bezoek bij een echtpaar dat meer dan 6o jaar getrouwd was. We kwamen in gesprek en als vanzelf ging het over alle zegeningen die zij hadden ervaren in hun huwelijksleven. De zegen van kinderen en kleinkinderen en inmiddels zelfs achterkleinkinderen. Even viel het stil en toen vertelde mevrouw dat ze 60 jaar geleden een stil geboren dochter hadden gekregen en hoe ze daar nog altijd aan denkt. Haar ogen en die van haar echtgenoot vulden zich met tranen. De ruimte vulde zich met verdriet, leegte en gemis. Ja 60 jaar na dato nog altijd gemis en verdriet. Het leert ons dat verlies ook na zo lange tijd er nog altijd kan zijn en dat verdriet de keerzijde van liefde is.

Ook als ambtsdrager zult u regelmatig met rouw van anderen worden geconfronteerd. Misschien vindt u het wel lastig om bezoek af te leggen bij een gezin dat een van de ouders is verloren of bij die weduwnaar of weduwe die kortere of langere tijd geleden zijn of haar partner heeft verloren. U kunt er soms zomaar tegenop zien en niet goed weten wat u moet zeggen. Daarom is het goed om iets meer te weten over wat rouwen is en hoe zo’n proces verloopt en wat je beter niet of wel kunt zeggen.

In de volksmond spreekt men over rouwverwerking. Tegen rouwenden wordt dat als snel gezegd: “je moet je rouw verwerken”. Rouw is echter een proces, een voortgaande beweging. Je kunt verlies namelijk niet verwerken. Verwerken impliceert dat er een einde aan komt, dat het een keer klaar is. En voor rouw geldt nu eenmaal dat het nooit klaar is, je kunt het niet verwerken. Rouw moet je overleven, of ermee leven. Manu Keirse schrijft daarover in zijn boek Helpen bij verlies en verdriet: “Verdriet overleven heeft meer te maken met herinneren dan met vergeten. Rouw wordt te veel gezien als iets dat je moet overkomen en verwerken, terwijl de nadruk moet liggen op de relatie die blijft. Een persoon waarvan je hebt gehouden, blijft altijd een deel van je leven”. (M. Keirse) Je ouders blijven je ouders en levenslang ben je kind van je ouders. Als je man is komen te overlijden blijf je wel de vrouw van… met de dood eindigt een leven maar de relatie niet, die verandert. Misschien maakt dat het ook wel zo moeilijk voor ons, dat rouw niet een keer af is. We leven in een samenleving waarin rouw teruggedrongen is binnen de muren van het gezin. Er is nauwelijks tijd en plaats om te rouwen. Al snel moeten we weer “door” met ons leven. Rituelen van vroeger zijn verdwenen, en daarmee ook de zichtbaarheid van ons verdriet. Om verlies te overleven moeten we zware emotionele arbeid verrichten, we noemen dat ook wel rouwarbeid. Daar kun je niet omheen. Vroeg of laat moet je rouwen over je geleden verlies. Het is een normaal proces van evenwichtige mensen en heeft niets met ziek zijn of psychiatrie te maken.

Het doet me denken aan een echtpaar dat ik heb begeleid na het overlijden van hun dochtertje. Na de begrafenis leek het alsof de moeder haar leven weer op ging pakken, tot ze ontredderd mijn spreekkamer instapte. Ze huilde en het leek alsof ze nooit meer stoppen zou. Ze had geen verdriet, maar ze was verdriet! Ze had haar dochtertje teruggegeven aan God en daar was het veel beter…. Maar nu kende ze zichzelf niet meer. Ze zat vol met vragen ook op geloofsgebied. Ze kon nog maar nauwelijks functioneren buitenshuis en ook in huis ging het echt niet meer. “Het is dat ik er voor ons zoontje van twee uit moet ’s morgens, maar anders bleef ik liggen en kwam ik mijn bed niet meer uit”, verzuchtte ze regelmatig.

Ik noem dit altijd het koffiefilter-effect. Als het water erin loopt, komt er eerst even een straaltje koffie, maar dan lijkt het te stoppen. Dat is niet zo, dan loopt de filter vol en ineens gaat het volop doorlopen. Dit gebeurt ook vaak in rouw situaties. Vlak na een overlijden zijn mensen erg verdrietig en soms ontredderd, maar als je hen na de begrafenis spreekt lijkt het allemaal weer wat rustiger. Het is daarom heel belangrijk dat u als ambtsdrager weet van dit effect. Het kan namelijk heel goed zijn dat wanneer u een maand later bij dezelfde rouwende persoon komt u die persoon heel anders aantreft. Vaak uiten mensen dit door te zeggen, “ik mis hem/haar zo verschrikkelijk” en door te huilen of juist boos en opstandig te zijn. U hoeft dus niet te schrikken van deze rouwreacties, deze rouwende persoon is aan de 1^e rouwtaak begonnen.

Zoals hierboven genoemd hebben we het dus over rouwarbeid. Deze arbeid bestaat uit 4 rouwtaken. Het is niet zo dat je de ene taak afwerkt en dan aan de volgende begint. Nee, dan zou je ook een keer klaar zijn. Zoals gezegd komt er geen einde aan rouw, en draag je de wond van verlies altijd met je mee. Het is wel zo dat je altijd moet beginnen bij de 1^e rouwtaak.

Eerst even de rouwtaken op een rijtje. Opgeleid door prof. Dr. Manu Keirse volg ik ook zijn indeling.

1^e rouwtaak: de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien.

2^e rouwtaak: de pijn van het verlies ervaren. 3^e rouwtaak: aanpassen aan de nieuwe situatie na

het verlies.

4^e rouwtaak: herinneren en weer leren genieten.

1^e rouwtaak: de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien

U begrijpt dat je niet aan de andere taken toe kan komen als je de werkelijkheid niet onder ogen ziet. Belangrijk is wel te weten dat de taken zich afwisselen en soms door elkaar lopen. Zoals bij die weduwnaar die na een gesprek over het overlijden van zijn echtgenote verzucht het soms niet te kunnen bevatten dat ze er niet meer is (1^e rouwtaak). We hadden het net heel lang over de pijn van het verlies gehad (de 2^e taak).

Soms kan het dus langere tijd duren voor de werkelijkheid doordringt. De schok van het verlies is te groot om het in één keer in volle hevigheid aan te kunnen. Om de realiteit van het verlies onder ogen te kunnen zien is het belangrijk dat er goed afscheid genomen kan worden en dat je weet en begrijpt hoe het verlies heeft kunnen gebeuren. Je hart en hoofd moeten gaan erkennen dat je geliefde niet meer leeft. Als ambtsdrager kunt u helpen door mensen hun verhaal te laten doen. Door het telkens weer te vertellen, vallen de puzzelstukjes op z’n plaats. Laat mensen vertellen en luister aandachtig, vul geen stiltes met eigen verhalen of gebeurtenissen en laat mensen huilen. Bedenk geen oplossingen, want er valt niets op te lossen. Bedenk dat niet iedereen moet huilen of zijn gevoelens wil laten zien. Een weduwnaar vertelde mij eens, dat hij zich overdag wel groot kon houden en dat daarmee iedereen dacht dat het wel ging, maar dat niemand wist dat zijn kussen nat was van zijn tranen.

2^e rouwtaak: de pijn van het verlies ervaren

De pijn van het verlies is een spiegel die de kostbaarheid van je relatie weerkaatst. Het ervaren van de pijn van het verlies is de 2^e rouwtaak. Dit kan erg heftig zijn en duurt soms lang. Zomaar ineens overvalt het verdriet je en lijkt het alsof je kopje onder gaat in de rouwzee. Het gemis en verdriet zijn werkelijkheid geworden en er is het besef dat het nooit meer hetzelfde wordt. “Ik weet nu wat ‘nooit meer’ betekend”, zei de vader wiens dochter bij een verkeersongeval om het leven kwam. “Er is nauwelijks een weg om die pijn heen, en als die er als zou zijn, vind je hem niet.” (M. Keirse) De pijn van het verlies overvalt mensen telkens weer, met en zonder aanleiding. Het is een proces waar mensen zelf weinig invloed op hebben, ze moeten de pijn aankijken, er recht door heen, zonder enige keuze. De pijn van het verlies, het gemis en verdriet zijn overal en heeft invloed op alles. Soms lukt het niet meer om te functioneren, om naar de kerk te gaan, naar de vereniging of de bijbel- of gebedskring. De pijn is zo allesoverweldigend dat mensen niet alleen pijn hebben, maar pijn zijn! Het kan zich op allerlei manieren uiten, zoals in huilen, maar ook in boosheid, agressie, opstandigheid en schuldgevoelens. Natuurlijk zijn er verschillen in intensiteit. Iedereen heeft zijn eigen vingerafdruk, en rouwt dus ook op zijn eigen manier. Niet iedereen is voortdurend down bijvoorbeeld, maar ieder die bezig is met de 2^e rouwtaak zal pijnscheuten ervaren. Het is goed om hierbij te melden dat rouw normaal gedrag is van normale en evenwichtige mensen. Verdriet heeft te maken met je capaciteit om van mensen te houden, en wordt daarmee de keerzijde van de liefde genoemd.

Het is goed voor u als ambtsdrager om u te realiseren dat er geen tijd staat voor deze 2^e taak. Mensen kunnen soms lange tijd na het verlies van hun dierbare nog hevige pijn ervaren en dit uiten in bijv. heftig huilen. Dit kan moeilijk voor u zijn, en de neiging geven om maar niet te praten over het gemis. Je wilt die ander de pijn besparen, maar dat helpt niet. Een luisterend oor, geduld en begrip geven rouwenden troost.

3^e rouwtaak: aanpassen aan de nieuwe situatie na het verlies

De 3^e rouwtaak bestaat uit aanpassen of ook wel aanvaarden. Er zijn de externe aanpassingen (hoe het verlies je dagelijks leven in de wereld verandert) en interne aanpassingen (hoe het verlies je zelfgevoel bepaalt). Aanpassen betekent voor iedereen wat anders, afhankelijk van welke relatie je met iemand had en op welke manier iemand je leven bepaalde. Naast dat je soms vervanging moet zoeken voor bepaalde functies en taken in de wereld buiten je moet je ook een nieuw beeld van jezelf uitvinden. “Sommige vrouwen hebben hun karretje helemaal vastgehaakt aan de levenskar van hun man. Wanneer die man sterft, blijven ze achter als een wagon zonder locomotief.” (M. Keirse) Een overlijden kan alles waar je je leven op bouwde doen wankelen en je kunt het gevoel hebben dat je de richting in je leven totaal bent verloren (Neimeyer, 2003). U kunt de rouwenden helpen door telkens opnieuw aandachtig te luisteren en hen vanuit Gods Woord te bemoedigen.

4^e rouwtaak: herinneren en weer leren genieten

De 4^e rouwtaak bestaat uit het bewaren van de band met de overledene in herinneringen en dat je leert om weer opnieuw te genieten. Een lichaam sterft maar de relatie die je met iemand hebt sterft niet. Je blijft verbonden, maar op een andere manier. Je verbreekt de band met de overledene niet, maar integreert de persoon in je leven op een andere manier dan toen hij of zij nog leefde. Het kan maar zo zijn dat er ook minder fijne herinneringen naar boven komen. Hoor deze geduldig aan en vraag erop door, soms hebben ze met schuldgevoelens te maken. Dat gevoel kunt u niet wegnemen, dat is er gewoon, maar het is altijd wel de vraag of iemand ook schuldig is. Rouwenden leren weer te genieten terwijl het gemis er nog altijd is. Als een boom die een belangrijke tak is verloren maar wel weer verder groeit.

Tips voor ambtsdragers:

Verdriet is geen vijand die je moet bestrijden maar een noodzakelijk gevolg van de liefde.

Voor u als ambtsdragers is het goed te weten dat rouwenden soms heftig kunnen reageren, maar soms ook juist geen emotie willen laten zien/ delen. Blijf niet vissen totdat er eindelijk tranen vallen, Iedereen rouwt op zijn eigen manier en respecteer dat.

Vertel rouwende niet hoe ze zich voelen, dat weten ze zelf het beste en kan u niet voor hen bepalen.

Heb oog voor kinderen, pubers en adolescenten, ook zij rouwen en moeten gezien worden en gehoord worden.

Ga verlies nooit wegen, met woorden zoals een kind verliezen is nog erger of ze had een gezegende leeftijd. We begraven immers geen leeftijd?

Suggereer niet dat als iemands geliefde bij de Heere is, je die geliefde niet mag terugverlangen. Gemis en verlangen gaan vaak samen.

Erken gevoelens van pijn en ontreddering, ontkracht ze niet.

Vraag niet “hoe gaat het?” maar “hoe voel je je vandaag?” of ‘’wil je erover praten?”, daarmee erken je het gevoel.

Blijf beschikbaar om te luisteren, dat helpt meer dan de antwoorden die je geeft.

Kom niet met je eigen verhaal of met eigen verlies ervaringen.

Zorg voor periodieke ondersteuning en zorg ervoor dat je het ook op de langere termijn vol kunt houden en schakel zo nodig anderen in.

Noem de naam van de overledene en laat rouwenden over hen vertellen.

Luister 80% van de tijd en praat 20% van de tijd.

Als je hebt geluisterd en nogmaals geluisterd en je weet het niet meer, ga dan door met luisteren en blijf beschikbaar voor het verhaal. Er zijn weinig mensen die de tijd nemen om te luisteren naar de diepste gevoelens.

Bemoedig met Gods Woord en laat weten dat u voor hen bidt. Soms vinden rouwenden het te moeilijk om met u te bidden, respecteer dit maar laat dan wel weten dat u persoonlijk voor hen zal bidden.

Laten we als ambtsdragers en gemeente met warmte, liefde en geduld om de rouwende in onze gemeente heen gaan staan, en de liefde van de Heere Jezus weerspiegelen in hoe we met hen omgaan. Het kan de leegte na het verlies niet vullen maar kan wel helpen bij het verlies en verdriet.

Marlene Middelkoop -v.d. Rhee

Marlene is sinds 2014 werkzaam als poh-ggz in een huisartspraktijk. En houdt zich vanaf die tijd bezig met het onderwerp begeleiden bij rouw en verlies. Zij heeft in maart 2023 de post hbo-opleiding begeleiden bij rouw en verlies van prof. dr. M. Keirse en drs. L. Smit afgerond. Zij geeft lezingen over dit onderwerp en heeft een eigen rouwpraktijk i.o. Zij is tevens echtgenoot en moeder van 4 volwassen kinderen en oma van 4 kleinkinderen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen