Irenaeus - Bijbels theoloog uit de Vroege Kerk (4)

Al enkele keren hebben we gelet op de figuur van Irenaeus van Lyon (ca. 135-200). De eerste keer volgden we zijn levensloop. Daarna hebben we gehoord, tegen welk front Irenaeus streed. Dat front werd vooral gevormd door de ketterij van Marcion en die van de gnostiek.

Wapens

Wellicht herinnert u het zich nog: Marcion was de man van de schaar. Alles wat hem niet uitkwam, knipte hij uit de Bijbel weg, zodat hij nog maar een heel dunne Bijbel overhield: Een Evangelie naar Lukas en een aantal brieven van Paulus, waarin ook nog eens geselecteerd is.

De gnostiek lijkt wel wat op de opvattingen van Marcion, maar gaat toch ook andere wegen. Via een andere interpretatie van de Heilige Schrift komt men tot allerlei dwalingen. Al in de inleiding op zijn grote werk ‘Tegen de ketterijen’ verwijt Irenaeus zijn tegenstanders, dat ze ‘de woorden des Heeren vervalsen, terwijl ze een slechte uitleg geven van wat goed gezegd is‘.

Welke wapens heeft Irenaeus gehad om tegen deze ketterijen te strijden? Het is goed om even over die vraag na te denken. Irenaeus leefde namelijk in de begintijd van de christelijke gemeenten. Dat was een tijd waarin mensen niet zomaar beschikking hadden over de tekst van Gods Woord. En belijdenisgeschriften, zoals wij die kennen, waren er in elk geval zó nog niet.

Aantekeningen in de bibliotheek

Toch heeft Irenaeus wel gebruik kunnen maken van Gods Woord. Daarmee is hij van jongs af vertrouwd geweest. Als jongen heeft hij nog onder de prediking van Polycarpus van Smyrna gezeten. Uit zijn boeken blijkt, dat zijn taalgebruik diepgaand beïnvloed is door de Schrift. Steeds weer haalt hij Bijbelwoorden aan. P.L. Wansink, die een mooi proefschrift over Irenaeus’ omgang met het Oude Testament geschre-ven heeft, veronderstelt dat Irenaeus gebruik maakte van de bibliotheken van de gemeenten in Rome en Lyon en dat hij zo toegang heeft gehad tot de boeken van het Oude Testament.

Volgens Wansink heeft Irenaeus in die bibliotheken zelf aantekeningen gemaakt van kerngedeelten uit de Heilige Schrift, op perkament of wasplankjes. Hoewel dat laatste niet met zekerheid kan worden vastgesteld, is het toch wel een prachtig beeld: Irenaeus, afkomstig uit de gemeente van Polycarpus in Smyrna in Turkije, die in bibliotheken van de gemeente te Rome en Lyon de Bijbel bestudeert en daarbij zorgvuldig aantekeningen maakt. En die op basis van die aantekeningen, die hij vaak bestudeerd en overdacht zal hebben, zijn boeken schrijft.

Intussen hebben wij zoveel meer mogelijkheden dan Irenaeus. We hebben allemaal een Bijbel in huis. Alle lezers van Bewaar het Pand zullen, denk ik, wel beschikken over de Kanttekeningen, Matthew Henry, de Bijbel met Uitleg. En dominees hebben tegenwoordig hun eigen bibliotheek. Hoe gaan wij om met de Heilige Schrift? Graven we erin?

Regel der waarheid

Tegelijk doet zich natuurlijk ook een moeilijkheid voor, als Irenaeus de Bijbel gebruikt om allerlei dwalingen te bestrijden. Want zijn tegenstanders beroepen zich ook op de Bijbel. Elke ketter heeft zijn letter, zegt het spreekwoord. Ze geven alleen een andere interpretatie van wat er staat. Irenaeus heeft zich daarom ook beroepen op de ‘regel der waarheid’ [regula veritatis]. Wat bedoelt hij daarmee?

Laten we daarvoor een stukje lezen in zijn werken: ‘Wat ons betreft, wij houden ons aan de regel der waarheid. Er is een almachtige God, Die alles geschapen heeft door Zijn Woord, het heeft geordend, en alles uit het niets heeft gemaakt tot wat het is, zoals de Schrift zegt: ‘Door het Woord des Heeren zijn de hemelen gevormd en door de adem van Zijn mond al hun kracht’ (Psalm 33; 6). En op een andere plaats: ‘Alles is door Hem gemaakt, en zonder Hem is niets gemaakt’ (Johannes 1: 3). Van dat alles is niets uitgezonderd, maar de Vader heeft alles door Hem gemaakt… Hij heeft dat alles niet gemaakt met behulp van engelen of machten los van Zijn wil; God heeft namelijk niets van dat alles nodig. Maar door Zijn Woord en Geest maakt Hij alles, ordent alles, onderhoudt het en geeft aan alle dingen het zijn. Hij is het Die de wereld heeft gemaakt – want de wereld valt ook onder dat ‘alles’ -, Hij is het Die de mens heeft gevormd, Hij, de God van Abraham, de God van Izak en de God van Jakob. Boven Hem is er geen andere God, noch een principe, noch een macht … Hij is de Vader van onze Heere Jezus Christus, zoals wij nog zullen aantonen’.

Wat de kerk altijd en overal heeft geleerd

In deze ‘regel der waarheid’ gaat het volgens Irenaeus om wat de kerk ‘altijd en overal’ heeft beleden ten aanzien van God de Schepper. Dat de nadruk hier op de Schepper valt, is natuurlijk omdat de dwaling van Marcion en de gnostiek op dit punt begint.

Irenaeus zoekt voor zijn Bijbeluitleg dus naar een overzicht van wat de kerk altijd en overal heeft geleerd. Zijn uitleg van de Schrift zal daarmee in overeenstemming moeten zijn. En, zo schrijft Irenaeus, ‘als we ons aan deze regel houden, kunnen we – hoe veel en hoe verschillende dingen de gnostici ook zeggen – gemakkelijk aantonen, dat zij zich van de waarheid verwijderen’.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen