In gesprek met Martin de Heer

Wie zijn wat u betreft belangrijke kunstschilders uit de Gouden Eeuw en wat kenmerkt hun stijl?

Zonder enige twijfel hoort Rembrandt bij de belangrijkste kunstschilders uit de Gouden Eeuw. Wij zien achteraf een indrukwekkend aantal werken en vinden het bijna vanzelfsprekend dat hij zo raak kon tekenen, etsen en schilderen. Maar hij moet een eigenwijze man geweest zijn, die steeds maar verder wilde doorgraven in het karakter van zijn onderwerp. Zijn gebruik van licht en donker is indrukwekkend. De vernieuwende composities, waar zoveel leven en beweging in zit. Zijn totale manier van schilderen, met kwasten, messen, vingers en achterkant van het penseel is geweldig. Als je het oeuvre van Rembrandt gedurende zijn carrière volgt, ga je hem steeds beter kennen. Het lijkt alsof hij in zijn portretten van andere mensen ook zichzelf laat zien. Alsof je het ziet gebeuren; van een misschien wel arrogante artiest tot de door het leven getekende, in zekere zin afgebroken mens.

In de periode voor Rembrandt ging het veel minder om het weergeven van het persoonlijke gevoel. Het individu was toen niet zo belangrijk. Kunst had wellicht een hoger doel. Het was meer een manier om tot God te naderen, het ging er niet om wat de kunstenaar bij bepaalde onderwerpen dacht en voelde. Rembrandt probeert meer onder de huid van zijn afgebeelde personages te kruipen en is daarbij dus behoorlijk eigenzinnig, misschien wel modern.

Kinderen willen in het Rijksmuseum allemaal de Nachtwacht zien. Persoonlijk vind ik dat niet zijn mooiste werk. Even verder hangt het Joodse Bruidje. Dat is onvoorstelbaar teder geschilderd. De man en de vrouw lijken een kindje te verwachten. Ik moet dan ook aan psalm 128 denken en even later aan wat het Joodse volk allemaal wordt aangedaan. Wanneer je het echtpaar op het schilderij, de verwachting en de steeds terugkerende Jodenvervolging met elkaar in verband brengt, duizelt het bij mij.

Soms kies ik nog liever voor Rembrandts tekeningen en etsen. Rembrandt tekent alles en iedereen. Het is allemaal virtuoos; in een enkele streek zijn slapende vrouw, in een aantal streken een pissend mannetje, in duizenden lijntjes zijn honderd-gulden-prent.

Johannes Vermeer vind ik ook een geweldige schilder. Hij heeft maar een stuk of dertig schilderijen nagelaten, maar ze zitten vol van sfeer. Als je een melkmeisje zo kunt afbeelden, krijg je spontaan zin in een glas melk. En de aandacht voor die delfts-blauwe tegeltjes vlak boven de vloer!

Als laatste wil ik Adriaen Coorte noemen. Hij spreekt enorm tot mijn verbeelding. Meestal schilderde hij wat asperges, of zomaar wat fruit. Op veel van zijn schilderijen is steeds hetzelfde stukje tafel te zien… Misschien was hij wel gehandicapt en zat hij zijn hele schilderleven in een stoel voor zijn tafel op zijn paneeltjes te peuteren. Waarop je niet meer ziet dan een paar bessen, noten of perziken. Wat een aandacht voor iets kleins!

Welke boodschap wilden deze kunstschilders meegeven aan het publiek?

Er gebeurt van alles in de Gouden Eeuw. De invloed van de (Roomse) kerk neemt steeds verder af in de Noordelijke Nederlanden. Kunst hoeft niet meer altijd religieus te zijn. Dat was in de Middeleeuwen vaak wel het geval. Het is niet zo dat na de Reformatie een vraag naar nieuwe kunst komt om de katholieke beelden in de kerk te vervangen. In die zin blijkt het Calvinisme wel een tikkeltje sober. In de kerken worden de muren witgepleisterd. Maar wat in de kerk niet wordt opgehangen en gewaardeerd, komt wel thuis bij de welgestelden. En de onderwerpkeuze blijkt breed! Historiestukken, Bijbelse taferelen, portretten, landschappen, stadsgezichten en stillevens. Tal van onderwerpen worden op indrukwekkende wijze uitgediept. De boodschap van God zwakt binnen de kunsten af, de mens komt, ook door de opbloeiende economie, meer centraal te staan. Wat dit voor effect heeft op de positie van de kunstenaar? Sommige kunstenaars worden al tijdens hun leven beroemd. Anderen zijn broodschilders of sterven arm. Rembrandts werk wordt gewaardeerd, er wordt grif geld voor betaald, maar hij kent ook armoede. Bij kunstenaars is het soms ook zo dat ze gewoon een kruiwagen nodig hebben: als een bekende kunstcriticus positief over je schrijft kan de massa zomaar je werk gaan kopen. Maar als je wordt afgeschreven dan koopt niemand je werk meer. Grappig is het voorbeeld van het meisje met de parel van Johannes Vermeer. Het is geschilderd rond 1665. In 1881 is het voor 2 gulden en 30 cent op een veiling verhandeld. Op dit moment zal het Mauritshuis het nog voor geen vijftig miljoen verkopen.

Welke boodschap uit de kunstwerken van de Gouden Eeuw zijn wat u betreft de moeite waard om door te geven aan de jonge generatie?

Het volgende vind ik wel een heel mooie boodschap: Als je naar de Kruisoprichting van Rembrandt kijkt – waar hij zichzelf afbeeldt als medeoprichter van het kruis – dan zie je eigenlijk dezelfde boodschap die Revius uitdraagt:

’t En zijn de Joden niet, Heer Jesu, die U kruisten, (…) Ik ben ’t, o Heer, ik ben ’t die U dit heb gedaan, (…) Want dit is al geschied, eilaas! om mijne zonden.

Op welke manier kan de schilderkunst uit de Gouden Eeuw aantrekkelijk worden gemaakt voor de jonge generatie, en wat is de rol van leerkrachten hierin?

Op internet is op een fantastische manier in te zoomen op veel meesterwerken. Voorbij het craquelé, bijna tot in de verflaag. Stel vragen bij het schilderij. Wat zie je? Helaas wordt niet altijd gestimuleerd om goed te kijken. Soms zie je in een klas wel 25 werkjes hangen die er allemaal hetzelfde uitzien. Het wordt pas echt zorgelijk als het om de resultaten van een kijk-opdracht gaat. Het is ontzettend spannend voor een leerling (en ook voor een leerkracht!) om eens op een andere manier te leren kijken. Je pakt een blad papier en een potlood, je loopt naar buiten en je volgt met je potlood de omtrek van een boom, zonder op papier te kijken… Of je blijft binnen en je volgt zonder op papier te kijken je hand. Je tekent zonder te kijken de nagels, de lijntjes, de haartjes… Veel kinderen (en volwassenen) durven dat niet. Het lijkt dan net alsof ze bij de eerste keer zwemmen in het diepe gegooid worden. Het duurt niet lang of ze kijken stiekem toch even op hun blad. Terwijl je een veel eerlijker beeld van het getekende onderwerp krijgt als je zonder op het papier te kijken werkt! Dat is ook wel te verklaren: als je telkens heen en weer gaat met je ogen - tussen onderwerp en papier – dan ga je uiteindelijk toch tekenen wat je denkt te zien. Je tekent niet wat je ziet. Sterker nog: je ziet het niet.

Zelf teken ik ook graag. Op dit moment ben ik met mijn dertiende studie van een polletje gras bezig. Het is ongelofelijk hoeveel ik inmiddels ontdekt heb! Tussen het gras gaat een heel universum schuil. Wat heeft God dat wonderlijk gemaakt! Ieder sprietje anders… En dan hebben we het nog niet eens over de symboliek die achter gras schuilt. Neem waar! Kijk je ogen uit! Er is zoveel moois! Koop eens een dummy, een boek met blanco pagina’s. Als je beter leert te kijken, leer je ook de kunst van de Gouden Eeuw beter waarderen.

Verder is het misschien wel leuk om in de klas een keer een ‘schilderklas’ na te bootsen. Rembrandt heeft veel schilderijen samen gemaakt met leerlingen. Je zou in zo’n tekenklasje differentiatie kunnen toepassen. De leerlingen beginnen met eenvoudige taken, daarna verf maken, een opzet van een schilderij, de leerling maakt een opzet en de leerkracht maakt het af. Er komen steeds mooiere, steeds meer zelfstandige taken! Misschien ouderwets, maar misschien ook wel een mooi tegenwicht voor wat je tegenwoordig vaak ziet: het alleen maar signaleren van talent. Dat is niet genoeg. Kunst is een ambacht wat geleerd dient te worden. Wees creatief in de differentiatie! Maak in de klas eens wat anders dan vijfentwintig dezelfde bloemen. Laat de verschillende leerlingen ook verschillende stromingen vertegenwoordigen. Niet dat mij dat altijd lukt, trouwens. Sommige leerlingen denken ook bij de tiende tekenles alweer na vijf minuten klaar te zijn, terwijl ik bij de instructie nog zo enthousiast over de schone kunsten heb georakeld. Op zo’n moment kom ik ook niet verder dan ‘Ik wil geen wit meer op het papier zien!’ Die tip werkt altijd.

Martin de Heer reageert op een aantal stellingen

De interesse voor schilderkunst uit de Gouden Eeuw onder kinderen neemt af.

Dat is wel een probleem. Niet alleen met betrekking tot de Gouden Eeuw. Kinderen leren nauwelijks kijken. Veel is vluchtig en de spanningsboog is heel klein. Ik las ooit ergens dat er gemiddeld maar een paar seconden naar een schilderij gekeken wordt. Toch, als je de kinderen op dingen wijst, wordt het voor de leerlingen steeds interessanter. Maar als je ze zomaar een museum instuurt, zien ze hoogstwaarschijnlijk niet zoveel. Ze moeten erop gewezen worden. Kinderen moeten leren kijken.

Aandacht voor schilderkunst uit de Gouden Eeuw is een taak voor ouders, niet zozeer voor leerkrachten.

Het is wel een beetje zo dat leerkrachten steeds meer op hun bordje geschoven krijgen. Elk vakgebied heeft inmiddels zoveel mooie materialen ontwikkeld, dat de leerkracht keuzes moet maken. Dan wordt er helaas nogal eens geschrapt op het gebied van beeldende vorming. Toch is aandacht voor schilderkunst niet alleen een taak voor ouders. Leerkrachten hebben volgens mij de plicht om kinderen ook te wijzen op het schone. Er is zoveel troep waar leerlingen in meegezogen worden, er wordt zoveel via beelden afgebroken dat er in zekere zin ook opgebouwd dient te worden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen