Het schaakbord van de wereldmachten

Vragen rond wereldwijde macht en dominantie hebben door de eeuwen heen de mensheid beziggehouden. Voor de meeste grote rijken gold de aloude stelregel: opgaan, blinken en verzinken. Dat geldt ook heden ten dage nog. En daarom is een overzicht van de internationale verhoudingen in het licht van de geschiedenis slechts een momentopname.

Desondanks laat een schare analisten met enige regelmaat hun licht schijnen over de ontwikkelingen op de geopolitieke kaart. En niet voor niets publiceert het Amerikaanse Time Magazine jaarlijks een lijst van invloedrijkste personen. Want kennelijk willen we dat graag weten. En het bepaalt ook de manier waarop we ons als Nederland of Europese Unie tot dat krachtenveld moeten verhouden.

De Verenigde Staten

Het Amerikaanse mediabedrijf US News and World Report geeft jaarlijks een overzicht van de 25 machtigste landen ter wereld. Niet het einde van alle tegenspraak, maar wel inzichtgevend. Niet verrassend staan de Verenigde Staten nog altijd met afstand op nummer één. Amerika is de dominante wereldmacht en er is geen land dat die positie voorlopig serieus in gevaar brengt. Met een bruto nationaal product (bbp) van omgerekend zo’n 25 biljoen euro in 2023 blijven de VS de grootste economie ter wereld. Ter vergelijking: het bbp in de totale Eurozone bedroeg in die periode ruim 15 biljoen euro. Amerika heeft echter wel met forse uitdagingen te maken, zowel intern als extern. De polarisatie in eigen land verdeelt de maatschappij tot op het bot. Variërend van de aloude partijpolitieke tegenstellingen tussen Republikeinen en Democraten, tot de groeiende onvrede over de enorme toestroom van migranten vanuit Latijns-Amerika en onenigheid over de internationale rol die de VS zouden moeten spelen.

Op het wereldtoneel is de strategische invloed van de Verenigde Staten op diverse plaatsen tanende. Vooral in het Midden-Oosten, waar Rusland in een land als Syrië zijn militaire aanwezigheid fors heeft uitgebreid. En in de Pacificregio, rondom de Stille Oceaan, zien de Amerikanen de dreiging van China hand over hand toenemen.

China

Op de tweede plaats staat China, evenmin een grote verrassing. De Chinese economie maakte de afgelopen decennia een stormachtige groei door en ook voor het komende jaar verwacht de Volksrepubliek China weer een toename van zo’n 5 procent. Die bijna ongebreidelde groei is tegelijk een valkuil voor Peking, want daardoor neemt de kloof tussen rijk en arm toe en draagt het land enorm bij aan de wereldwijde milieuvervuiling.

Rusland

Rusland bezet de derde plek. Dat is opmerkelijk, gezien het internationale isolement waarin het land na de invasie van Oekraïne verkeert. Daardoor heeft Moskou niet alleen moeite met het exporteren van Russische goederen, maar is ook de inflatie met sprongen gestegen.

Desondanks blijft Rusland een wereldspeler van formaat. Het land is een van de permanente leden van de VN-Veiligheidsraad en beschikt over een omvangrijk kernwapenarsenaal. De enorme olie- en gasvoorraden zijn bovendien een belangrijk economisch machtsmiddel.

Nederland staat op plaats 25 in het rijtje van US News and World Report. Een aantal factoren draagt daaraan bij: Ons land herbergt het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof. Verder staat Nederland over het algemeen bekend als een loyale speler binnen zowel de Europese Unie als de NAVO.

Onvoorspelbare Wereldorde

Kleine verschuivingen daargelaten, zal deze rangorde de komende tijd niet ingrijpend wijzigen. Dat wil echter niet zeggen dat het wereldtoneel daarmee hetzelfde zal blijven. Dit in tegenstelling tot enkele decennia geleden, toen het internationale krachtenveld veel meer in evenwicht was. De wereldorde wordt niet alleen zwakker, maar ook steeds gewelddadiger en daarmee onvoorspelbaarder. De internationale gemeenschap beweegt zich naar een meer gefragmenteerd en multipolair verband. In een multipolaire wereldorde is er niet één dominante grootmacht, maar zijn er meerdere machtsblokken die allemaal ongeveer even machtig zijn. Dat is op zichzelf misschien niet zo erg, maar de traditionele grootmachten lijken mede daardoor minder goed in staat de internationale orde te bewaren, zoals dat in het verleden wel het geval was.

De voorbeelden spreken inmiddels voor zich. Het conflict tussen Israël en Hamas in de Gazastrook heeft zich inmiddels naar Libanon, Syrië, Irak en Jemen uitgebreid. En via regionale- en handelsbelangen is het verspreid naar een groot deel van de wereld. Niet alleen militair - bijvoorbeeld doordat Houthirebellen de internationale scheepvaart door de Rode Zee saboteren - maar ook maatschappelijk en diplomatiek, doordat regeringen en hun bevolking verdeeld zijn over sympathie voor de Palestijnen of steun aan Israël. Door dat alles heen speelt het dreigende gevaar van een nucleair Iran en de Iraanse steun aan gelijkgezinde bondgenoten in de regio, waardoor de situatie in het Midden-Oosten steeds explosiever wordt.

Hetzelfde geldt in nog sterkere mate voor de oorlog in Oekraïne, waarbij steeds meer landen betrokken raken en die zich letterlijk in de achtertuin van Europa afspeelt. De discussie over de levering van wapens aan Kyiv evolueerde van handwapens naar tanks en straaljagers. Inmiddels wordt zelfs het sturen van troepen op termijn niet uitgesloten. En ook verder weg zijn de potentiële brandhaarden gemakkelijk aan te wijzen. De dreiging van Noord-Korea, vooral richting Japan en Zuid-Korea, de Chinese aanspraken op Taiwan en het oprukkende jihadisme in Afrika – om maar enkele voorbeelden te noemen. En van een geheel andere aard: de uitkomst van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november 2024, die bepalend zal zijn voor de Amerikaanse rol in de wereld.

De Eu En De Wereld

Tot al die ontwikkelingen dient de Europese Unie zich te verhouden. De afgelopen twee jaar was dat soms heel direct, als er steunpakketten voor Oekraïne moesten worden goedgekeurd. Maar het moet ook in de vorm van bezinning op de nieuwe verhoudingen. Niet in het minst die met de Verenigde Staten, als daar mogelijk een wisseling van de wacht in het Witte Huis zal plaatshebben.

Toenemende instabiliteit lijkt daarbij de leidende factor voor de nabije en middellange toekomst. Met oorlogen aan de rand van Europa en de groeiende kans op escalatie, is veiligheid meer dan ooit een prangende kwestie. Dat vertaalt zich onder andere in forse noodzakelijke investeringen in defensie, die een behoorlijke wissel op de economie trekken.

Ook daarbij zal bepalend zijn wie straks in Washington aan de touwtjes trekt. Donald Trump heeft al laten doorschemeren dat Amerikaanse militaire steun wat hem betreft niet meer vanzelfsprekend is voor NAVO-lidstaten die niet aan hun financiële verplichtingen voldoen.

Die onzekerheid weerspiegelt zich ook op diverse andere terreinen, die deels met veiligheid te maken hebben. Neem de energiecrisis en de onrust over de graanprijzen na de Russische invasie van Oekraïne. Maar ook de afhankelijkheid van Chinese producten en de uitdagingen die de wereldwijde klimaatverandering met zich meebrengt. Dat alles maakt dat de Europese Unie zich meer dan ooit op haar eigen rol in de wereld moet bezinnen. De Sociaal Economische Raad bracht onlangs een advies uit over de komende beleidsagenda van de Europese Unie voor de komende vijf jaar. Die zal worden opgesteld na de Europese verkiezingen van juni. “Nederland heeft een sterk Europa nodig. De snel veranderende wereldwijde balans van economische en politieke macht zet de Europese waarden onder druk. Samen kunnen de landen de concurrentie en veerkracht van de lidstaten, alsmede hun arbeids- en leefomstandigheden verbeteren”, aldus het rapport.

Dat klinkt heel mooi, maar dat sterke Europa staat of valt wel met eensgezind optreden. Bovendien is het de vraag in hoeverre de EU in staat is zich daadwerkelijk minder afhankelijk van het buitenland te maken. De barsten in de Europese eenheid en het veranderende politieke landschap in de lidstaten zouden die eensgezindheid en strategische autonomie de komende tijd nog wel eens danig in de weg kunnen staan. 

Verenigde Staten

Bruto Binnenlands Product (BBP)

$ 25,5 biljoen

BBP Per Hoofd Van De Bevolking

$ 76.399

Bevolking

333 miljoen

China

Bruto Binnenlands Product (BBP)

$ 18 biljoen

BBP Per Hoofd Van De Bevolking

$ 21.476

Bevolking

1,41 miljard

Rusland

Bruto Binnenlands Product (BBP)

$ 2,24 biljoen

BBP Per Hoofd Van De Bevolking

$ 36.485

Bevolking

144 miljoen

Duitsland

Bruto Binnenlands Product (BBP)

$ 4,07 biljoen

BBP Per Hoofd Van De Bevolking

$ 63.150

Bevolking

84,1 miljoen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen