Een explosief advies

Een ervan is De politieke Bonhoeffer. Kerk en overheid toen en nu. Hierin schrijft Irene Meijer: ‘Kom je uit een rechtgeaard gereformeerd of ‘zwaar’ christelijk milieu, dan is je geestelijke bagage en daarmee ook je zicht op en interpretatie van Bonhoeffers werken nu eenmaal anders dan wanneer je het godsdienstige leven vanuit een wat ruimer denkend milieu beziet.’

De uitgave verscheen bij het veertigjarig bestaan van het Bonhoeffer Werkgezelschap en ook deze publicatie van Bonhoeffer ontkomt niet aan verschil van interpretatie. Vooral de christelijke gereformeerde emeritus dr. Gerard den Hertog – deskundige bij uitstek – ontsluit op heldere wijze de tekst en zet de toon. De bundel bevat naast Bonhoeffers tekst reacties van Stevo Akkerman, Gerard den Hertog en Dorottya Nagy.

In Christus één

Bonhoeffer heeft het document in 1941 waarschijnlijk geschreven als ‘theologisch advies’ op verzoek van de Rijksbroederraad van de Belijdende Kerk in Duitsland. De leiding van de Bekennende Kirche zat in de maag met de vraag hoe kerk en theologie hadden te oordelen over ‘de staat’ ten tijde van het opgekomen Hitler-regime, aldus de Groninger hoogleraar Edward van ’t Slot, redacteur van de bundel.

Bonhoeffer wikt en weegt maar kiest duidelijk positie in de Christusbelijdenis. Dat was in Duitsland al eerder gebeurd in de Barmer Thesen in 1934 en ook Karl Barth had dat in 1938 gedaan. Het is voluit reformatorisch, zegt Bonhoeffer, om de staat niet ‘van beneden af’, vanuit het volk of vanuit de cultuur te verstaan, maar ‘van boven af, dat wil zeggen in echte zin als overheid’ en dan wel allereerst benaderd ‘vanuit Jezus Christus’ en ‘niet los van de kerk van Jezus Christus’.

Het Schriftberoep van Bonhoeffer ligt in het Nieuwe Testament. ‘Door Jezus Christus en met het oog op Jezus Christus zijn alle dingen geschapen.’ (Joh.1:3; 1 Kor.8:6; Hebr.1:2) Daarbij noemt hij speciaal Kolossenzen 1. Juist ook ‘de tronen, heerschappijen, vorstendommen, overheden’ zijn door Hem en tot Hem geschapen (Kol.1:16). Alleen in Christus bestaat dit alles (vs.17) en in één adem daarmee wordt Christus het hoofd van de gemeente genoemd (vs.18).

Heer over de overheid

In zeven punten werkt Bonhoeffer dit alles uit. Ik noem slechts enkele momenten. Omdat Jezus Christus alle macht in hemel en op aarde heeft (Matt.28:18), is Hij ook Heer over de overheid. Jezus heeft zich aan de overheid onderworpen (Pilatus), maar tevens haar eraan herinnerd dat haar macht niet berust op menselijke willekeur, maar ‘gave van bovenaf’ is (Joh.19:11). De overheid moest – door Hem van schuld vrij te spreken en niettemin Hem over te leveren om gekruisigd te worden – betuigen dat ze in dienst van Jezus Christus staat. En ten slotte: zolang de aarde bestaat, zal Jezus tegelijkertijd de Heer van alle overheden en het hoofd van de gemeente zijn, zonder dat overheid en gemeente ooit één worden.

Kerk en overheid

Ik beperk mij nu tot wat hij schrijft over ‘overheid en kerk’. Beide staan in dienst van Christus. De overheid garandeert met haar zwaardmacht ‘een uitwendige gerechtigheid’ en zorgt ervoor dat de gemeente ‘een rustig en stil leven’ kan leiden (1 Tim.2:2). Het geestelijk ambt binnen de kerk is niet aan de overheid onderworpen, maar de ‘kerk heeft de taak de hele wereld onder de heerschappij van Christus te roepen’. Daarbij leert ze de overheid ‘zichzelf te verstaan’. Het behoort dan tot het profetische ambt van de kerk om zonde zonde te noemen en de mensen voor de zonde te waarschuwen. Ik citeer nu letterlijk: ‘Het behoort tot de verantwoordelijkheid van het geestelijk ambt om de verkondiging van de koningsheerschappij van Christus ernstig te nemen en ook de overheid – door haar met alle betuiging van respect persoonlijk aan te spreken – opmerkzaam te maken op onachtzaamheden en misstappen die haar ambt als overheid in gevaar moeten brengen. Als het woord van de kerk principieel niet wordt aangenomen, dan rest haar slechts zoveel politieke verantwoordelijkheid dat ze de orde van de uitwendige gerechtigheid die in de polis niet meer voorhanden is tenminste onder haar eigen leden tot stand brengt en in stand houdt en zo de overheid op haar wijze dient.’

Geen enkele staatsvorm is, zegt hij, als zodanig een absolute garantie voor de rechte uitoefening van het ambt van de overheid. Alleen de concrete gehoorzaamheid aan de goddelijke opdracht telt. Maar de beste staatsvorm is wel die, waarin het duidelijkst wordt dat de overheid ‘van boven’ is, ‘van God komt’. ‘Relatief de beste staatsvorm’ is die waarin ‘een strenge handhaving van de uitwendige gerechtigheid’ plaatsvindt en waar het ‘in God gefundeerde recht van het gezin en de arbeid’ tot gelding komt.

Relevantie vandaag

Tot zover een globale indruk van dit indrukwekkende geschrift van Bonhoeffer. In de voorliggende publicatie wordt gepoogd de relevantie van dit geschrift voor vandaag te schetsen.

Gerard den Hertog plaatst hem in de context van de gruwelijke nazitijd en zegt: ‘Het ‘boven’ van Christus die reddend en bevrijdend beslag legt op ons bestaan, wordt hier gearticuleerd met het oog op een ‘beneden’ dat onmenselijke en gruwelijke vormen heeft aangenomen.’

Edward van ’t Slot gebruikt bewoordingen als ‘subversief’ en ‘explosief’ om de impact aan te geven van Bonhoeffers geschrift. ‘Als hij expliciet had geformuleerd welke conclusies er in het Duitsland van 1941 aan zijn tekst verbonden zouden moeten worden, was publicatie van dit materiaal levensgevaarlijk geworden: nog gevaarlijker als het voor de goede verstaander al was.’

Dorottya Nagy, hoogleraar missiologie aan de PThU, zegt dat ze Bonhoeffers tekst over huwelijk/gezin en arbeid niet kan loskoppelen van Hitlers vernietiging van mensenlevens ‘juist door dit via gezin (de meest intieme menselijke relaties) en arbeid (de creativiteit van het leven) te doen, vanaf begin dertiger jaren’.

Hitler verbrak gezinnen en nam arbeid weg.

Zij voert, als actualisering van Bonhoeffer, een citaat van Nikolaus Schneider op uit de oratie bij diens eredoctoraat aan de Károli Gáspár-universiteit in Boedapest in 2013: ‘Gods woord dwingt onze kerken daarbij op bijzondere wijze tot bescherming van zwakken en behoeftigen, tot inzet voor recht en gerechtigheid, ook in staatkundige structuren, tot verantwoorde omgang met bezit en rijkdom en tot bewaking van de aarde als Gods schepping (…).’

Actueel

Bonhoeffers geschrift is naar mijn oordeel, in onze ‘maakbaar’ geheten samenleving, ook vandaag actueel. Zijn christologische benadering van de overheid raakt me, al voel ik wel de spanning met de visie van Calvijn en Augustinus, die de overheid funderen in (de gevolgen van) de zondeval. Maar daar gaat de triomf van Christus over de machten toch bovenuit?

Voor goed verstaan van de hele Bonhoeffer noem ik ook de gelijktijdig verschenen bundel van dr. E. van ’t Slot Zondig dapper. Hierin brengt de Groninger hoogleraar onder vijf gezichtspunten diens theologie voor het voetlicht: ‘De crisis van de orthodoxie’, ‘De kosten van discipelschap’, ‘Maar geloof des te dapperder’, ‘Wees niet al te vroom’, ‘Wees niet al te rechtvaardig’.

Dit alles biedt stof tot bezinning te over.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen