Sacramenten in coronatijd

Het is bijbels om te verlangen naar diensten waarin de doop en het avondmaal bediend worden. Deze twee sacramenten zijn instellingen van onze Heere Jezus Christus (Matt.26:26,27 en 28:19). Met deze sacramenten versterkt Hij door Zijn Heilige Geest het geloof dat Hij door het Woord verwekte (HC antw. 65). Hij bepaalt ons kernachtig en zichtbaar bij de betekenis van Zijn kruis en opstanding.

Niet vrijblijvend

Daarom zijn doop- en avondmaalsdiensten hoogtepunten in het leven van de gemeente. En daarom missen we deze diensten ook. Ouders van een pasgeboren kind zien uit naar de doopdienst. Belijdende leden verlangen, juist in strijd en crisis, naar de versterking in het heilig avondmaal. Hoewel in de theologie van de Reformatie de sacramenten niet heilsnoodzakelijk zijn, zoals in de Rooms-Katholieke Kerk, kunnen we er niet vrijblijvend mee omgaan en ze naar believen uitstellen. De vraag komt op: is in een tijd van online erediensten bediening van de sacramenten mogelijk?

Het moderamen van de Protestantse Kerk deed enige weken geleden een handreiking aan kerkenraden. Deze betrof de mogelijkheid van een online avondmaalsviering: gemeenteleden kunnen, tijdens het online volgen van de eredienst, zelf brood en wijn klaarzetten, gebruiken en eventueel delen met andere gemeenteleden die in dezelfde huiskamer aanwezig zijn. In de christelijke media riep deze handreiking reactie op. Prof. M. Wisse (PThU) pleitte vóór het gebruik van deze handreiking, de professoren M. Barnard (PThU), E. van ’t Slot (PThU) en A. Huijgen (TUA) spraken bedenkingen uit. Ten aanzien van de doop adviseerde het moderamen vorige week om de doop te bedienen met een ‘doopschelp aan een verlengde arm’, als over een paar weken weer diensten met beperkte bezetting mogelijk zijn. Welke aspecten van de sacramenten zijn in deze bezinning van belang?

Niet privé

Het is een oerbijbels en daarom ook oerchristelijk gegeven dat de sacramenten volgen op de bediening van het Woord. Aan de bediening van de doop gaat de prediking vooraf, zoals in het zendingsbevel van de Heere Jezus in Mattheüs 28:19, bij de 3000 bekeerden in Handelingen 2:42 en bij de kamerheer in Handelingen 8:35,36. Daarnaast is het de gedoopte gemeente die het brood breekt (Hand.2:46). Woord en sacrament staan dus niet op dezelfde hoogte en kennen geen omkeerbare volgorde. Wat mogen we dankbaar zijn dat via internet de Woordverkondiging aan hart en huis kan doorgaan! We kunnen langer zonder sacrament dan zonder Woord, zeg ik voorlopig.

Dat de sacramenten een ‘aanklevende bediening’ zijn bij de Woordverkondiging, heeft in alle protestantse kerken tot gevolg dat de sacramenten in de eredienst bediend worden, ‘waar ’t volk vergaderd is’ (Ps.116:10 ber.). Daarom dopen we kinderen niet in een privésamenkomst bij de doopouders thuis en vieren we evenmin het avondmaal buiten de eredienst. Wel kent onze kerkorde (terecht!) voor beide sacramenten uitzonderingssituaties (ord.6.3.3 en 7.3.3) waarvan we indien nodig gebruik maken. Een zuigeling die in het ziekenhuis dreigt te sterven, kan daar gedoopt worden. Veel gemeenten kennen de mogelijkheid van een avondmaalsviering thuis bij chronisch of terminaal zieken. In de praktijk gaat het dus om situaties die niet tijdelijk zijn, maar onomkeerbaar. Bij kortdurende ziekte of verhindering in de kerkgang zal niet gauw naar deze mogelijkheid gegrepen worden.

Toen er nog geen coronacrisis was, kwam er langzaamaan al een praktijk op gang waarin gemeenteleden, los van gemeente en eredienst, ‘doopten’ en ‘avondmaal vierden’. Deze gewoonte sijpelt binnen vanuit evangelisch gedachtegoed dat anders over gemeente en ambt denkt (zie hierna). Individuele gemeenteleden dopen iemand in een zwembad of recreatiewater. Na een inspirerende bijbelkring of een fijn vakantiekamp deelt men brood en wijn.

Bijbels gezien lijkt het me onmogelijk om de sacramenten los te maken van Woordbediening, gemeente en ambt. Dan is het helemaal geen doop of avondmaal. Het zou schadelijk zijn als online sacramentsbediening deze gedachte verder zou versterken.

Zichtbaar

In beide sacramenten bevestigt de Heilige Geest het heil niet alleen aan ons persoonlijk. Zowel in doop als avondmaal gaat het Hem ook om onze inlijving in de gemeente (1 Kor.11:33, 12:13). Daarbij valt nadruk op de eenheid van de gemeente in het ene geloof in de ene Christus. De principiële eenheid van de gemeente als lichaam van Christus wordt zichtbaar in de ene doop, in het ene brood en in de ene beker. De bediening van de sacramenten vindt daarom plaats in een openbare eredienst. De gemeente moet kunnen zien wie door de doop onder haar leden wordt opgenomen. Evenzo moet de gemeente weten wie we tot de tafel des Heeren worden toegelaten (de openbare belijdenis van het geloof) en wie met haar de tafelgemeenschap heeft. Het avondmaalsformulier legt het eten van brood en wijn niet alleen uit als gemeenschap met Christus, maar ook als gemeenschap met Zijn lichaam. Daarom verplicht de avondmaalsgemeenschap ons tot onderlinge liefdedienst in woorden en daden. Het is dus belangrijk om elkaar te kunnen zien in een daadwerkelijke gemeenschap. Als iemand thuis het avondmaal bediend krijgt, wordt de naam van dit gemeentelid in de avondmaalsdienst met de gemeente gedeeld. Zo is er wederkerige aanvaarding en betrokkenheid op elkaar als leden van Christus’ lichaam.

Opzicht

Uit deze twee aspecten vloeit een derde: voor de verkondiging van Woord en sacrament in het midden van Zijn gemeente gaf de verhoogde Christus het ambt. In Efeze 4 wordt duidelijk dat de ambten door Hem gegeven zijn om de gemeente als één lichaam te laten functioneren en om haar in de waarheid van Christus te laten groeien tot een volwassen man. Bovendien verbindt het ambt ons met de kerk. Daarom is een particuliere bediening van beide sacramenten onmogelijk: je kunt niet zelf bepalen of je kerk bent en of je het juiste woord verkondigt. Je kunt ook jezelf niet toelaten tot het gebruik van de sacramenten. Onder de ambten komen we in het Nieuwe Testament de opzieners tegen, geroepen tot het waken over de kudde. Bij het avondmaal wordt dat zichtbaar in de tafelwacht en het censura morum. In de hervormde kerkorde stond te lezen dat zowel de doop als het avondmaal heilig gehouden moeten worden. Hier ligt een belangrijke taak voor de ambten. Bij een online avondmaalsviering is opzicht nauwelijks mogelijk, zeker niet als de uitzending zonder inlogcode door elke willekeurige kijker gevolgd kan worden. Dit is hooguit te ondervangen door de suggestie van prof. Wisse dat gemeenteleden die thuis willen deelnemen aan het heilig avondmaal, zich bij de kerkenraad melden. De kerkenraad kan dan brood en wijn bij deze gemeenteleden thuisbezorgen. Ook zou ik deze avondmaalsdiensten via een inlogcode alleen digitaal toegankelijk maken voor eigen gemeenteleden.

Dan nóg blijft er een belangrijke gedachte over: in de sacramenten wordt aan ons gehandeld, zij worden aan ons bediend. Achter deze opmerking gaat een belangrijke discussie schuil, namelijk over de vraag of we de sacramenten bedienen of vieren. Hoewel we deze twee begrippen niet tegen elkaar uit hoeven spelen, moeten we de gedachte van de bediening niet te gering schatten. In de sacramenten handelt God Zelf aan ons. Je doopt daarom jezelf niet, je neemt ook niet op eigen initiatief brood en wijn – het wordt je gegeven. In het geloof zijn wij niet passief, maar wel ontvangend. In de ambtelijke bediening van het sacrament klinkt door dat wij het heil van de andere kant ontvangen. Het heil komt niet bij ons vandaan.

Inhoudelijke winst

Als kerkenraad wil je recht doen aan de inzettingen van Christus en aan het verlangen van de gemeente, tegelijk wil je dat verantwoord en weloverwogen doen. Omdat we in een volstrekt nieuwe situatie terecht zijn gekomen, is het zoeken naar verantwoorde wegen. In het wegen van argumenten komt de ene kerkenraad anders uit dan de andere. Op grond van het bovenstaande kom ik tot enkele concrete gedachten.

De bediening van de heilige doop zou zo spoedig mogelijk moeten plaatsvinden. Tot 1 juli geldt de beperking van dertig kerkgangers, een aantal dat na 1 juli wordt opgehoogd tot honderd. Slechts een klein deel van de gemeente en van de familie- en vriendenkring kan dan aanwezig zijn. Misschien wordt een doopdienst daardoor als minder feestelijk ervaren. Maar deze versobering zou inhoudelijke winst kunnen zijn, omdat we meer tot de kern van de doop komen en niet afgeleid worden door wat we in de loop der jaren om doopdiensten heen gebreid hebben. Uiteraard zijn de hygiënevoorschriften van de overheid leidend: bij verkoudheid van doopouder of voorganger is dopen niet mogelijk. Fysiek contact moet daarbij voorkomen worden. Hoe onwennig het ook is, tegen het voorstel van het moderamen om met een doopschelp aan een verlengstuk te dopen, is niets principieels in te brengen. Ook kan het doopwater met een uitgestrekte arm door middel van een doopkannetje op de dopeling gegoten worden. Zo doen onze Hongaarse gereformeerde broeders en zusters dat al eeuwen. Laten predikanten wel hun handen ontsmetten op het moment dat zij de doop gaan bedienen.

Ook als er geen doop bediend wordt, moet de gemeente in de prediking aan haar doop herinnerd worden. Welke troost ontvangen wij in deze crisistijd uit onze doop? Hoe vermaant de Heere ons in de doop om in Zijn gemeenschap te leven?

Sfeer

Inzake de bediening van het heilig avondmaal ben ik terughoudender. In een online avondmaalsdienst missen we de zichtbare en tastbare gemeenschap met elkaar. Je kunt niet zien wie wel (en wie niet!) met jou deelneemt. Het opzicht komt in de knel. Een belang rijke vraag is hoe we in diverse gezinnen een sfeer creëren die past bij de bediening van het sacrament. En niet in de laatste plaats: met welke pastorale noties moeten we rekening houden? Welke verlegenheid ontstaat er bij jongeren en ouderen? Hoe houden we samen de heiligheid van de sacramenten hoog? Ik kan me vinden in het pleidooi van degenen die zeggen dat we de avondmaalsbediening maar moeten opschorten totdat deze weer in de kerkgebouwen mogelijk is. Zo oefenen we ons in lijdzaamheid en verlangen. Ik zou daaraan willen toevoegen dat de gemeente vanuit de eerdere avondmaalsdiensten opgewekt mag worden om ook nu te leven uit het toen ontvangen sacrament. Dat is: leven in de gemeenschap met onze gekruisigde en levende Heere en elkaars lasten te dragen om zo Zijn wet te vervullen (Gal.6:2). Daartoe hebben we ons in de laatste tafelgemeenschap toch verplicht?

Daarom vooral: sursum corda, de harten omhoog! We hoeven met onze zielen niet aan uiterlijke tekenen te hangen. We richten onze harten op Jezus Christus naar Wie beide sacramenten ons wijzen. Met Hem hebben wij door de Heilige Geest en het geloof gemeenschap. Desnoods – met pijn in het hart gezegd – zonder sacrament.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen