De Wachters Op De Muren

Onder bovenvermelde titel verscheen begin mei j.1. een boeiende publikatie van de hand van Drs. T. W. van Bennekom, Hervormd predikant te Goes. In dit boek, een bewerking van een doctoraalscriptie in de vaderlandse kerkgeschiedenis, gaat de auteur na, hoe het behoudende deel van de gereformeerde gezindte reageerde op het ontstaan van het nationaalsocialisme in Duitsland, op het anti-semitisme, de Duitse kerkstrijd en de rol van Karl Barth en Martin NiemöUer daarin, en op de opkomst van de NSB in Nederland. Als bronnen voor dit onderzoek dienden vooral vier kerkelijke periodieken: De Waarheidsvriend, orgaan van de Gereformeerde Bond, het uit dezelfde kring stammend Gereformeerd Weekblad, De Wekker, orgaan van de Christelijke Gereformeerde Kerken in Nederland, en De Saambinder, correspondentieblad van de Gereformeerde Gemeenten.

Na een korte inleiding volgen 7 hoofdstukken waarin bepaalde gebeurtenissen en ontwikkelingen rond het nationaal-socialisme in Duitsland en Nederland worden beschreven, met de reacties in de onderzochte kerkelijke periodieken. In het hoofdstuk over de NSB komt behalve de voorlichting door middel van deze organen ook die via brochures en classicale en synodale besluiten aan de orde. Een slothoofdstuk behelst een samenvatting en een evaluatie. Daarna volgt nog een drietal bijlagen, o.a. een ruim 5 pagina's omvattende levensschets van Hugo Visscher. Een uitgebreid notenapparaat, een lijst van geraadpleegde bronnen en een register van persoonsnamen ontbreken niet in dit goed gedocumenteerde boek.

Zoals uit de titel blijkt worden de kerkelijke periodieken vergeleken met wachters op de stadsmuren, wier taak het was te waarschuwen bij dreigende gevaren. Vastgesteld kan worden dat de wachters van De Waarheidsvriend, met name Ds. M. van Grieken en generaal L. F. Duymaer van Twist, het gevaar van het nationaal-socialisme tijdig hebben onderkend. Dit blad sloot zich aan bij Ds. P. A. A. Klüsener, destijds Hervormd predikant te Vinkeveen, die al in een vroeg stadium het nationaal-socialisme principieel afwees. Ook het Gereformeerd Weekblad stelde zich aanvankelijk kritisch op ten aanzien van het nationaalsocialisme, maar na 1935 toonde prof. dr. Hugo Visscher, een der redacteuren, hoe langer hoe meer begrip voor deze beweging. In De Wekker wezen prof. J. J. van der Schuit en prof. G. Wisse het nationaalsocialisme duidelijk af. Dit deed ook Ds. G. H. Kersten, hoofdredacteur van De Saambinder, maar deze voorman van de SGP beschouwde "Rome" toch als het grootste gevaar. "Veel meer dan voor socialist en N.S.B.-er heeft ons Protestantse volk voor Rome te vrezen", schreef hij in het eveneens door hem geredigeerde dagblad De Banier.

Wees het gereformeerde volksdeel in het algemeen het nationaal-socialisme af, van "harde wortels van anti-semitisme" was men in deze kring toch niet vrij, zo constateert Drs. Van Bennekom. Er bestond weliswaar sympathie voor de Joden, maar tevens werd hun vanuit de "bloedtekst" (Mattheüs 27 : 25) verweten dat zij de Messias hadden gedood, waarbij werd verzuimd de hand in eigen boezem te steken. Duidelijke anti-semitische gevoelens had prof. dr. Hugo Visscher, die zich in het Gereformeerd Weekblad o.a. op Dr. J. C. S. Locher beriep. Ten onrechte evenwel, zoals Dr. G. F. D. Locher aantoonde in zijn in 1981 verschenen geschrift "Dr. J. C. S. Locher over Nationalisme en Nationaal socialisme". Anti-semitische tendenzen bespeurt Drs. Van Bennekom ook bij Ds. G. H. Kersten, die in De Banier schreef dat Nederlandse boter was verdrongen door margarine van een Joods concern en die sprak van een "Joods-rood journalistendom, dat een hetze voerde tegen de staatsvorm en regeerders van een bevriend buurland" (in casu Nazi-Duitsland). Evenals Visscher vreesde hij dat een anti-Duitse houding ons land economische schade zou toebrengen.

In het hoofdstuk "Eindconclusies" merkt de auteur op blz. 127 op dat Dr. G. van Roon in zijn boek "Protestants Nederland en Duitsland 1933-1940" een eenzijdig beeld heeft gegeven van de Gereformeerde Bond, omdat het standpunt van de Bond wordt opgehangen aan dat vav Visscher. M.i. is deze kritiek aan het adres van Van Roon niet geheel terecht. Weliswaar wordt in diens boek prof. Visscher ettelijke malen genoemd (Ds. Klüsener slechts één keer), maar de hoogleraar wordt niet ten tonele gevoerd als spreekbuis van de Gereformeerde Bond. In het hoofdstuk "Het beeld in de protestants-christelijke pers" citeert Van Roon twee maal De Waarheidsvriend, welk blad zich kritisch uitliet over de beweging van de "Duitse christenen" (een bijprodukt van het nationaalsocialisme) en over het proces tegen Niemöller.

Een vraagteken plaats ik ook bij Van Bennekoms opmerking dat het standpunt van Visscher nog steeds als dat van de Gereformeerde Bondskringen wordt beschouwd, "getuige de kwestie-Aantjes in november 1978". Ter verklaring van zijn houding in de bezettingstijd herinnerde Mr. W. Aantjes toen aan het gedachtengoed van de geestelijke wereld waaruit hij afkomstig was. Dit wettigt m.i. echter niet de generalise- 144rende conclusie van de auteur dat het standpunt van de Gereformeerde Bond nog steeds met dat van prof. Visscher wordt vereenzelvigd. Op enkele onnauwkeurigheden wil ik tenslotte nog

Op enkele onnauwkeurigheden wil ik tenslotte nog de aandacht vestigen. Met het Algemeen Dagblad (blz. 65), dat in de jaren dertig nog niet bestond, moet een ander blad zijn bedoeld (het Algemeen Weekblad voor Christendom en Cultuur?). Verder wordt op blz. 111 Ds. Klüsener niet geheel juist geciteerd; in een brochure, verschenen in 1932, schreef deze predikant. Visser 't Hooft citerend: "De grote vijand van het communisme is niet het christendom, maar het nationalisme" (noot ^) op blz. 22 bevat het goede citaat). In de biografische gegevens over H. Visscher wordt op blz. 142 abusievelijk vermeld dat hij predikant was in St. Nicolaasga; dit moet zijn: St. Johannesga. Voorts wijs ik er nog op dat de titel van het eerdergenoemde geschrift van Dr. G. F. D. Locher in het literatuuroverzicht op blz. 160 niet geheel correct is weergegeven.

Deze kritische opmerkingen doen overigens niets af aan mijn grote waardering voor dit boek, dat van harte ter lezing kan worden aanbevolen aan ieder die interesse heeft voor de erin behandelde materie. 's-Gravenhage M. DEN ADMIRANT

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen