Melanchthon - Hervormer en Bruggenbouwer (I)

AAls het over de kerkhervorming van de zestiende eeuw gaat worden doorgaans de namen van Luther en Calvijn genoemd. Het Lutherlied, de stellingen aan de deur van de slotkapel, Calvijns Institutie en zijn werk in Genève roepen bij velen in meerdere of mindere mate herkenning op. Maar het stroomgebied van de Reformatie is veel breder. Om de Reformatie te beperken tot Luther en Calvijn geeft ons een vertekend beeld op de reikwijdte van de Hervorming. Er zijn veel meer namen te noemen.

Een van hen is Philippus Melanchthon (1497-1560), vriend en medestander van Luther. In onze tijd is het een naam die het doorsnee gemeentelid niet zoveel zegt. Volgens de Kamper kerkhistoricus Frank van der Pol is Melanchthons plaats “in het Nederlandse gereformeerde collectieve geheugen minimaal.”

Ik trof deze uitspraak aan in een recent verschenen boek, gewijd aan leven en werk van Melanchthon. Het boek is een uitgave van het Refo500 project. Jaren geleden publiceerde de lutherse hoogleraar W.J. Kooiman een biografie over de reformator. Ik herlas deze onlangs nog eens en vind het nog altijd een prachtig boek. Maar intussen is het onderzoek wel voortgegaan en zijn er tal van nieuwe gezichtspunten als het gaat om de betekenis van het levenswerk van Melanchthon. Daarom voorziet dit nieuw verschenen boek in een leemte en vormt het in het Nederlandse taalgebied een welkome aanvulling op wat in het verleden over hem geschreven is.

Evenals het boek over Guido de Bres is ook dit boek een prachtige uitgave. Een keur van medewerkers – specialisten op dit terrein – tekent voor de artikelen. Voorts bevat het boek een groot aantal illustraties, zodat het naast een leesboek ook een mooi kijkboek is. Er is door uitgever en medewerkers veel zorg aan besteed. Over het algemeen zijn de artikelen goed leesbaar voor wie zich enige moeite wil getroosten. Met uitzondering van enkele, overigens voortreffelijke, bijdragen die enige kennis van de middeleeuwse scholastieke begrippen vragen.

Na een inleiding volgen vier clusters artikelen. Het eerste onderdeel gaat over de persoon van Melanchthon en de verschillende betrekkingen tot zijn tijdgenoten (hervormers, doperse radicalen, humanisten en rooms-katholieken). In een tweede cluster worden een aantal thema’s behandeld, zoals de verhouding tussen verstand en geloof, prediking en sacramenten, recht vaardiging en heiliging, wil en vrijheid en het gebed. In een derde deel wordt nagegaan op welke wijze Melanchthon heeft doorgewerkt en hoe zijn werk ontvangen is in de gereformeerde orthodoxie en het gereformeerde piëtisme, terwijl het vierde deel een inleiding en een vertaling biedt van Melanchthons visitatie-instructies voor predikanten. Geloof, onderwijs, kerk, cultuur, wetenschap en politiek… men komt het in dit werk allemaal tegen.

Geleerd en gelovig

Met deze woorden zou je de persoon van Melanchthon kunnen karakteriseren. Hoogbegaafd als hij was, ontwikkelde hij zich tot een veelzijdig geleerde. Victor E. d’Assonville geeft de volgende typering: “reformator, humanist, theoloog, filoloog, filosoof, Wunderkind, pedagoog, dichter, geleerde, hervormer van het school– en universiteitssysteem. schrijver van handboeken, auteur van de Confessio Augustana en Apologie, vroegere medestander en latere opvolger van Luther, schrijver van de eerste reformatorische dogmatiek (de Loci communes), kerkpoliticus, historicus, classicus…” , en daarmee is de lijst nog niet volledig.

Op 21-jarige leeftijd werd hij aangesteld als professor in de Griekse taal aan de nog jonge universiteit van Wittenberg. Zijn roem was hem al vooruitgesneld: een uitmuntend talenkenner en een geweldig docent. Tijdens zijn leven werd hij al aangeduid als Praeceptor Germaniae (leraar van Duitsland). Maar ook buiten Duitsland genoot hij bekendheid. Studenten uit tal van Europese landen kwamen naar Wittenberg om zijn colleges te volgen. Je zou hem ook met recht en reden ‘leraar van Europa’ kunnen noemen.

Na het overlijden van zijn vader kwam hij in huis bij zijn oudoom, de bekende geleerde en jurist Johannes Reuchlin. Al snel ontdekte deze de begaafdheid van zijn jonge beschermeling. Op twaalfjarige leeftijd bezocht hij de universiteit van Heidelberg en drie jaar later ging hij naar Tübingen. Zijn professoraat in Wittenberrg ontving hij op voorspraak van Reuchlin. Deze behoorde tot de humanisten van zijn tijd. In de vijftiende en zestiende eeuw verstond men onder deze geestesstroming geleerden die opkwamen voor de humanitas, een menselijke, geestelijke en zedelijke benadering van de opvoeding, gekenmerkt door een intensieve kennis van de klassieke (Griekse en Romeinse) tijd. De leus was dan ook ‘terug naar de bronnen’ (ad fontes).De meeste humanisten beschouwden die aandacht voor de (heidense) antieke cultuur als niet strijdig met het christelijk geloof. Iemand als Erasmus zag de bemoeienis met de oudheid – waartoe ook de kerkvaders van de eerste eeuwen behoorden – als onmisbaar fundament voor het ‘ware christendom’. Melanchthon kun je de humanist onder de kerkhervormers noemen. Dr. M.A. van Willigen laat in zijn bijdrage zien hoe groot de kennis van de hervormers was van klassieke filosofen als Plato en Aristoteles, maar evenzeer van kerkvaders als Ambrosius en Augustinus. Ook zijn scholing in de antieke retorica en zijn kennis van het Grieks, het Latijn en het Hebreeuws getuigen daarvan.

Toch wint de reformator het bij hem van de humanist. Het centrum van zijn geloof was de rechtvaardiging van de goddeloze door het geloof alleen. En het sola Scriptura hield hij tegenover Rome met haar beroep op het gezag van paus en kerk hoog. Hij leefde bij het Woord, bij de betrouwbaarheid van Gods beloften. Wetenschap en vroomheid waren bij hem nauw verbonden. In verschillende bijdragen in het boek wordt Melanchthon getekend als een man van gebed. Zo wijst dr. R.C. van den Berg er op dat de hervormer voor zichzelf stille tijd hield. Ook publiceerde hij een boekje over kindergebeden. In de vele brieven die hij schreef ontbreken bijna nooit gebeden. In een fraai artikel van drs. L.J. Geluk, onze eindredacteur, over de vriendschap tussen Melanchthon en de arts Johannes Crato von Crafftheim wijst Geluk ook op dit aspect. Zo schrijft hij aan Crato als deze op het punt staat vanuit Leipzig naar Padua te reizen: “Ik bid de eeuwige Vader van onze Here Jezus Christus, wiens leer je eerbiedigt… dat Hij je behouden bewaart en je studies leiding geeft en de Leidsman zij van heel deze reis en van heel je leven.” Terecht schrijft Van den Berg: “Men kan zeggen dat hij aan de drie sola’s van de reformatie een vierde verbond: “ De aanroeping komt alleen aan God toe.””

Als we over het gebed denken, noemen we ook de Psalmen. Melanchthon kende daar een intensieve omgang mee. Tot op zijn sterfbed toe putte hij troost uit de Psalmen. Zijn studenten beval hij aan iedere morgen na de lezing uit de Bijbel aansluitend nog een Psalm te lezen. Dat alles is tekenend voor de vroomheid van deze geleerde en het heeft nog niets van zijn actualiteit verloren.

‘Een zeer milde man en de vrede zeer toegedaan’.

Dat is het oordeel van Gisbertus Voetius over Melanchthon. Al kon de Wittenberger hoogleraar fel uitvaren tegen lieden die de zaak van de Reformatie schade berokkenden, bijvoorbeeld de wederdopers die hij ergens typeert als “tegen God en uit de duivel, als verscheurende wolven, leugenachtige geesten en valse profeten”, onvermoeibaar zocht hij de dialoog en het gesprek. “Ook de leer van de dopers die hij fel bestreed, wilde hij niet met politiek geweld, maar door Schriftgetrouw onderricht tegengaan”, schrijft drs. Johan Vos in zijn bijdrage over Melanchthon en de doperse radicalen. Dat had niets te maken met pragmatisme of berekening, maar vloeide voort uit zijn visie op de mens. “Wij zijn geboren”, zegt hij ergens, “om met elkaar in gesprek te komen.” Hij was altijd weer uit op bemiddeling en verzoening. Met recht wordt hij in dit boek daarom ‘een bruggenbouwer’ genoemd. Hij leefde in een tijd vol oorlogsdreiging, godsdiensttwisten en geweld. Melanchthon heeft in die bewogen eeuw zijn plaats ingenomen in een netwerk van relaties. Als reformator – humanist verbond hij het klassieke ideaal om terug te gaan tot de bronnen met de reformatorische inzet. Zijn godsdienstige idealen verbonden hem wat het verleden betreft, met de moderne devoten en wat de toekomst betreft met gereformeerde piëtisten, zoals Voetius en Oomius. Verbindende figuur was hij tussen lutheranen en calvinisten, maar ook tussen roomse geleerden en protestanten, zoals zijn bijdragen aan de godsdienstgesprekken en zijn inzet voor de Keulse reformatie, op instigatie van Herman von Wied, keurvorst en aartsbisschop van Keulen, laten zien. Met Calvijn en Bucer was hij verbonden in vriendschap. Maar ook in zijn theologische arbeid zien we hem vaak bemiddelend bezig. Het is hem, zoals we zullen zien, niet altijd in dank afgenomen.

Frank van der Pol (red.), Philippus Melanchthon Bruggenbouwer. Beeldredactie in samenwerking met Günter Frank (Melanchthonakademie, Bretten), Uitgeverij Kok, Utrecht 2011, 400 p., € 39,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen