Melanchthon - Hervormer en bruggenbouwer (II, slot)

IIn het eerste artikel, gewijd aan de hervormer Melanchthon zagen we hoe deze zich beijverd heeft als bruggenbouwer tussen verschillende stromingen en bewegingen. Zo’n bemiddelende positie maakt iemand kwetsbaar. Voor de een ben je te verzoenend, voor de ander ga je niet ver genoeg. Dat alles heeft Melanchthon ook ervaren.

Luther zelf heeft zijn leven lang grote waardering gehad voor hem, ook al was hij qua instelling en karakter totaal anders ingesteld. Van Luthers heftigheid en scherpte tegenover hen met wie hij het niet eens was, heeft Melanchthon veel te verduren gehad, merkt K. Zwanepol op. Luther vond hem op bepaalde punten te weinig doortastend en te meegaand tegenover de katholieke tegenpartij. Bekend is zijn uitspraak, dat hij niet zo op kousenvoeten kon lopen als Melanchthon had gedaan in bepaalde bewoordingen in de ’Belijdenis van Augsburg’ (de Augustana). Toch verbond hen een levenslange vriendschap en hebben beiden hun best gedaan al te openlijke conflicten te vermijden.

Verstand en geloof

Evenals voor Luther was ook voor zijn vriend Melanchthon de belijdenis van de rechtvaardiging van de goddeloze het meest centrale punt in de prediking van het evangelie, schrijft W. van ’t Spijker. Niettemin bleef Melanchthon naast Luther de man in de schaduw. We zullen bij de verschillen tussen de twee moeten verdisconteren dat Luthers weg tot de hervorming via het klooster is gegaan, terwijl Melanchthon de geleerde is die onder invloed van het humanisme stond. We zien dat bijvoorbeeld als het gaat om de verhouding tussen verstand (rede) en geloof. Günther Frank laat in zijn bijdrage zien hoe zij verschillend dachten over de waarde van de filosofie. Waar Luther van mening was dat je alleen zonder Aristoteles – een van de beroemde Griekse antieke wijsgeren – een theoloog kan worden, oordeelde Melanchthon veel positiever over de filosofie als een ware en goede schepping van God, want, zo zegt hij, ze is namelijk het oordeel van het verstand zelf dat God waarlijk en zeker gegeven heeft, als het gaat om de natuurlijke en gemeenschappelijke dingen van de mensheid. Filosofie was voor hem belangrijk voor de vorming. Toch was hij geen rationalist. Filosofie mocht belangrijk zijn als het er om ging verantwoording af te leggen van het geloof, maar ten aanzien van het heil van de mens voor God had ze geen enkele betekenis. Ik voeg er nog aan toe dat ook Luther zelf niets moest hebben van het biblicisme van de dwepers die met een beroep op losse teksten verwarring zaaiden en hun verstand op nul zetten.

Je kunt de waarheid van het evangelie niet bewijzen, maar we zijn wel geroepen denkend en gelovend verantwoording af te leggen tegenover buitenstaanders. Melanchthons kijk op de relatie tussen geloof en rede doet denken aan de theologen van de Utrechtse school, maar ook, als we de geschiedenis er bij betrekken, aan de scholastieke geleerden zoals Voetius. Ik denk ook aan de onder ons bekende dr. Willem Aalders wiens werken getuigen van een grote eruditie en bij wie eenvoudig Schriftgeloof en een brede kennis van de cultuur hand in hand gaan. Melanchthons visie op de waardering van de filosofie voor wetenschap en vorming komt ook daarin tot uiting dat hij voor bijna alle vakgebieden van de wetenschap van zijn dagen handboeken en commentaren schreef.

Eigen accenten

Melanchthon is de schrijver van de eerste reformatorische dogmatiek, de Loci communes. De eerste editie verscheen in 1521. In latere edities werd het werk aanzienlijk uitgebreid en ook wel herzien. Hij belicht in dit werk een aantal thema’s (loci) uit de Romeinenbrief. Hij blijkt sterk beïnvloed door Luthers prediking aangaande Gods genade. De inzet is, zegt Van ’t Spijker, puur christologisch. Het gaat hem om de christelijke troost aangaande de vergeving. Hij brak met de middeleeuwse scholastieke theologie. Beroemd en bekend is zijn uitspraak aan het begin van het boek: “Immers dit is Christus kennen: zijn weldaden kennen en niet wat zij (de scholastici) leren, zijn naturen en de manier van zijn vleeswording beschouwen.” We moeten daaruit niet afleiden dat Melanchthon het dogma van de Vroege Kerk zoals dit in de belijdenis van Nicea doorklinkt, verwerpt. Maar wat hij verwerpt is een vorm van speculatie die mensen afhoudt van de troost van de vergeving door Christus’ kruis.

Luther was met de Loci zeer ingenomen, maar de humanist Erasmus niet minder. Dat tekent de positie van de humanist – reformator. Prof. dr. A. Vos laat zien hoe in de ontwikkeling van dit werk er toch een verschuiving is inzake het denken over genade en vrijheid. Stond Melanchthon aanvankelijk heel dicht bij Luther in diens afwijzing van de vrije wil, later geeft hij meer ruimte aan de vrije wil. Toch zit hij niet op de lijn van Erasmus, aldus Vos. Want Erasmus ziet de vrijheid als een kracht zich op de weg van het heil te begeven. Dat wijst Melanchthon evenals Luther af. Hij wilde duidelijk maken dat God nooit de auteur van de zonde kan zijn. In de acht bijdragen die aan de theologie van Me lanchthon zijn gewijd komen die eigen accenten keer op keer naar voren. Ik denk bijvoorbeeld aan de wijze waarop Melanchthon aandacht vroeg voor levensheiliging en de goede werken als vrucht van het geloof. De verschillen met Luther hebben de goede verstandhouding tussen beide mannen niet in de weg gestaan. Door de latere lutheranen werden zij wel geaccentueerd als afwijking van de zuivere lutherse leer. Met name in de strijd over de vraag naar de tegenwoordigheid van Christus in het Avondmaal kwam dat naar voren. Melanchthon zocht steeds te bemiddelen tussen Luther, Zwingli en de gereformeerde hervormers. Dat is hem door de lutheranen niet in dank afgenomen.

De leraar van Duitsland

Naast zijn betekenis voor kerk en theologie memoreren we Melanchthons grote inzet voor het onderwijs in al zijn facetten. Goede onderwijsinstellingen zijn volgens hem voor God een vreugde. De Wittenbergse universiteit is door zijn vernieuwend werk een universiteit van betekenis geworden. Ook in ander opzicht zette hij zich in voor het onderwijs, bijvoorbeeld door een leerplan voor de universiteiten. Talenkennis en taalvaardigheid stonden bij hem in hoog aanzien. Zij bevorderen een goede communicatie. Predikanten dienden hun brontalen te kennen om zo hun inzicht in Gods Woord te verdiepen. Ook hier zien we hoe hij de humanistische idealen om tot de bronnen terug te gaan verbond met zijn refomatorisch Schriftgeloof.

Onderwijs is meer dan intellectuele kennis. Ton Hage laat in zijn bijdrage zien hoe ‘de leraar van Duitsland’ in de opvoeding jonge mensen wilde vormen in religieus opzicht. Wezenlijk is het trekken tot Christus. Goed onderwijs, zedelijke en godsdienstige bezinning al van jongs af aan komen gezin, kerk en samenleving ten goede. En het ligt in zijn lijn dat de overheid hierin ook een taak heeft in de voorwaardenscheppende zin. Ook in zijn aanwijzingen voor de prediking zien we hoe Melanchthon vormend bezig is geweest. Hij wilde de klassieke retorica vruchtbaar maken voor de prediking en de overdracht van de preek. Goede preken kenmerken zich door helder taalgebruik, goede voorbeelden, logische argumentatie en een inhoud die past bij de actualiteit van het leven in en buiten de kerk. En dat alles vanuit de Schrift als bron en norm. H. van den Belt wijst erop hoe de hervormer met de jaren steeds meer het belang van de bediening van Woord en Sacrament beklemtoonde. De Geest is onlosmakelijk aan het Woord en het Sacrament verbonden. Door wet en evangelie werkt de Geest bekering en geloof, de afsterving van de oude mens en de levendmaking.

Ik wijs ook op de visitatie-instructies voor de predikanten, een geschrift dat als vertaling in dit boek is opgenomen. In deze ‘kerkorde’ vinden we onder meer tal van aanwijzingen voor de rechte uitoefening van de eredienst, vaak heel concreet en zeer praktisch zoals ten aanzien van de lezingen en de liederen, de vorm en de inhoud van de prediking. Dr. H.A. Speelman wijst er in zijn fraaie inleiding op dit geschrift op hoe de kennis van de parochiegeestelijken doorgaans zeer gering was. Luther en Melanchthon waren diep geschokt door wat zij bij hun bezoeken tegenkwamen bij de geestelijkheid en het kerkvolk. Onkunde en onbegrip waren groot. Hoe zou men dan in een zo gevaarvolle tijd op een goede manier geestelijk leiding kunnen geven! Vorming was hard nodig ter wille van het welzijn van kerk en school.

Melanchthon oecumenicus

We hebben slechts een aantal facetten uit dit rijke boek naar voren gehaald. Het geeft een indrukwekkend portret van deze veelzijdige geleerde, humanist en hervormer. Zijn betekenis voor de kerkhervorming is groot. Ook al zijn er elementen in zijn denken die vragen oproepen. In de geschiedenis is over hem zeer verschillend geoordeeld. Waar een remonstrants historieschrijver uit de zeventiende eeuw, Geeraert Brandt, hem inlijft in het remonstrantse kamp, wordt dat door Jacobus Trigland bestreden. Volgens hem was Melanch thon geen arminiaan, maar was hij het met Calvijn eens. Het laat zien hoe lastig het is hem in te delen. Maar misschien is dat wel het lot van grote theologen. Denk aan de wijze waarop Rome en de Reformatie zich beide op Augustinus beroepen.

Bruggenbouwer die hij wilde zijn heeft hij zich ingezet om de verdeelde protestanten tegenover Rome op één lijn te krijgen. Deze oecumenische ijver is hem lang niet altijd in dank afgenomen. Hij heeft geleden onder de felle polemieken waarmee men elkaar bestreed. Een versplinterd protestantisme doet er goed aan zijn pogingen om christenen te verenigen ter harte te nemen. En dat niet uit een modieuze zucht tot verdraagzaamheid, maar vanuit de doorleving van de rechtvaardiging van de goddeloze. Christus alleen, de genade alleen, het geloof alleen. Melanchthon was een mens die het verwachtte van zijn God. Dat geloof hebben Luther, Bucer en Calvijn en velen na hem in hem herkend en erkend. Dat geloof bindt ook samen. Vroeger en vandaag

Frank van der Pol (red.), Philippus Melanchthon Bruggenbouwer. Beeldredactie in samenwerking met Günter Frank (Melanchthonakademie, Bretten), Uitgeverij Kok, Utrecht 2011, 400 p., € 39,95.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen