Gerechtigheid en recht

DDe jurist en advocaat dr. Jan Post heeft een bijzonder boek geschreven, hij heeft er vier jaar aan gewerkt. De bijbelse kernbegrippen gerechtigheid en recht worden door hem juridisch belicht. Dat doet hij door heel de Bijbel heen te gaan. Post begint bij de schepping en eindigt met Paulus in het boek Handelingen. Zo komen er heel wat personen en rechtssituaties langs. Het boek biedt een historische contextualisering van het recht in de christelijke Bijbel, zoals dr. Bart Wallet schrijft in zijn voorwoord. Dat wil zeggen dat het de oud-oosterse en klassieke wereld waarin het bijbelse recht tot wording kwam in de bespreking wordt betrokken. Op tal van punten blijken er raakvlakken te zijn tussen het recht van Israël en de omliggende volken. Opvallend zijn echter ook de verschillen. Bij Israël speelt de notie van gerechtigheid voortdurend een centrale rol.

Vanaf het allereerste begin hebben mensen altijd al opvattingen gehad over wat recht is of behoort te zijn. Er is vrijwel geen bijbelboek te vinden waarin niet wordt gesproken over recht en gerechtigheid, wet en verbond, schuld en straf, oordeel en genade. Volgens Post hebben veel passages in het Oude en ook het Nieuwe Testament een juridisch karakter, of tenminste een juridische dimensie die we vaak onvoldoende onderkennen. Dat gaat ten koste van het begrijpen van deze gedeelten.

In het Oude Testament is het doel van toepassen van recht (mishpat) het bereiken van gerechtigheid (tsaddiek). De combinatie van deze twee woorden, vaak vertaald met “gerechtigheid en recht” komt meer dan honderdmaal voor in de Bijbel. In onze moderne samenleving zijn we die combinatie kwijtgeraakt. In ons recht staat de toepassing van de vooraf vastgelegde regel voorop. Is die duidelijk, dan is er vaak nog maar weinig ruimte voor de moraal of de billijkheid. In de Bijbel dient toepassing van het recht altijd een hoger doel: alomvattende gerechtigheid.

Vanuit zijn interessegebied presenteert Post informatie die een verhaal plaatst in de context waarin het zich afspeelt, informatie die je niet vindt in een theologisch commentaar en die je inzicht verdiept. HIj behandelt een groot aantal personen en situaties, soms is dit een enkele pagina, soms, zoals bij Jozef, een tiental. Hij wijst er bijvoorbeeld op dat de straf die Jozef krijgt na de beschuldiging van aanranding door de vrouw van Potifar laag is: hij wordt zonder vorm van proces in de gevangenis gegooid. Post verbaast zich hierover. Egypte was wel degelijk een rechtsstaat en kende strenge straffen op overspel. De vraag waarom Jozef er met een lage straf vanaf komt, laat Post dan weer liggen, dat is dan kennelijk een vraag voor de theoloog. Zelf vermoed ik dat Potifar zijn vrouw niet geloofde, dit niet wilde laten uitkomen, en Jozef nog altijd waardeerde. Om de schijn op te houden strafte hij Jozef. Interessante juridische details geeft Post ook over de ontmoetingen van Jozef met zijn broers. Hij begint met op te merken dat hij het onbegrijpelijk vindt hoe Jozef met zijn broers omgaat. Dat is strijdig met hoe het recht in Egypte heerste,

Boeiend is bijvoorbeeld de bespreking van David, hoe zijn integriteit wordt beproefd. Diverse kwesties komen aan bod: Bathseba, de moord op Uria, de verkrachting van Tamar door Amnon, de wraak van Absalom die Amnon doodt, de vrouw uit Tekoa, de greep naar de macht van Absalom, Achitofel die partij kiest voor Absalom uit wraak, het optreden van Nathan.

Omdat ik zelf een boek over Job heb geschreven, heb ik met speciale belangstelling de bespreking van Post gelezen. Het heeft ook zijn interesse dat de vrienden met Job in discussie gaan over waarom hij in de misère is terecht gekomen. Is dat een straf? Straf veronderstelt volgens het recht schuld. Volgens Post is het hoofdthema van het boek Job het lijden. Volgens mij is het dat juist niet. Satan wil aantonen dat er geen mens is die God dient om wie God is, maar dat het is te doen om de beloning, de vergelding. De vergelding die Job ontvangt door toedoen van Satan is dat hij alles kwijtraakt. Dat is Gods gerechtigheid, zo leert Job. Eerst protesteerde hij, maar als God tweemaal heeft gesproken, is Job getroost, en dat zonder dat hem recht is gedaan. Terecht concludeert Post dat God Job duidelijk maakt dat zijn almacht het bevattingsvermogen en verstand van stervelingen te boven gaat. Job blijkt bereid om God te dienen, ook als hem dit geen direct persoonlijk voordeel oplevert.

Mooi vind ik bijvoorbeeld ook het commentaar dat Post geeft als DanIël door koning Belsazar wordt geroepen om uitleg te geven van het schrift op de wand: Mene, Mene, tekel, Ufarsin. De letterlijke vertaling is: tellen, wegen, verdelen. Gerechtigheid is een metafoor voor wegen, balans. Post bespreekt wegen en weegschaal zoals daarover in de Bijbel wordt gesproken, de weegschaal als een symbool om te kunnen oordelen, en dat dus een zeer oud symbool is.

Uiteraard bespreekt Post de Bergrede zoals we die vinden bij Mattheus. Hij zegt er heel mooie dingen over. Hij vindt dat na de zogenoemde zaligsprekingen de kern van Jezus’ rede volgt. Zelf zou ik dit omdraaien: de zaligsprekingen zijn de kern, en wat daarna volgt is er de uitwerking van. Post laat een lijn zien van het optreden van Mozes via de traditie en interpretatie van de farizeeën en schriftgeleerden naar Jezus als rabbi. Jezus spreekt harde woorden, als Hij zegt: “Want Ik zeg u …” (5:20). Jezus’ benadering is anders dan die van hen. Het gaat Hem ook om het doel en de strekking van de wet. Dit is dus gerechtigheid, als ik Post goed begrijp. Volgens mij verzet Jezus zich overigens tegen wetticisme. Recht en gerechtigheid zijn in Jezus’ benadering van het recht onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Die gedachte heeft Post ook aangetroffen bij de rechtsgeleerde Paul Scholten (1875-1963), die gerechtigheid ziet als de uitkomst van de interne toepassing van geldende regels.

De verdedigingsrede van Stefanus die theologisch gezien zeer sterk is, vindt Post juridisch schitterend gemotiveerd. De steniging vindt plaats volgens de voorschriften van de Thora. Naar de mening van de Joden heeft het recht zijn loop, maar gerechtigheid is dit niet. Als Paulus op zijn reis aankomt in Korinthe, gaat het mis. Toevallig is ook de stadhouder Gallio in de stad. De Joden slepen Paulus voor hem als rechter. Die jaagt hen echter weg, hij wil niet recht spreken in een typisch Joods geschilpunt. Op zich is zijn reactie gebruikelijk voor een Romeins bestuurder. Vervolgens wordt pal voor zijn rechterstoel de Joodse aanklager Sosthenes in elkaar geslagen. Daar schenkt Gallio geen aandacht aan, hij grijpt niet in. Dat vindt Post arrogant, zo handhaaft hij de orde niet. Gallio valt later bij de keizer in ongenade.

Hoe een jurist de Bijbel leest. Zo kun je het boek van Jan Post zien. Hij is als jurist door de Bijbel heengegaan. Dan is het geen wonder dat hij denkt in de lijn van de Thora. Hij bespreekt wetgeving, rechtspraak en allerlei situaties waarin recht aan de orde is of waaraan hij een juridische kant ziet die wij gemakkelijk over het hoofd zien, maar die voor het verstaan wel betekenis heeft. Post laat ook zien hoe het geheel van wetgeving en rechtspraak in Israël tot ontwikkeling is gekomen, en het volk en de staat daarbij niet in een isolement leefden, en er dan ook allerlei overeenkomsten maar ook opmerkelijke verschillen zijn met omringende volken. De benadering van Post levert dikwijls verrassende gezichtspunten op die je in een theologisch commentaar niet zult tegenkomen. Dat levert nieuwe interpretatiemogelijkheden op en verrijkt je inzicht. Door het hele boek heen geeft Post achtergrondinformatie hoe het recht in die tijd ontwikkeld was, hoe de maatschappij functioneerde, en over de personen die hij bespreekt. Zijn bronnen zijn onder anderen Flavius Josephus en Herodotus. De taal waarin hij schrijft is eenvoudig, helder en dus voor een brede groep lezers zeer geschikt. Wie dit boek leest, zal zijn kennis van de Bijbel verrijken en verdiepen tegen de achtergrond van de toenmalige samenleving. Het is, en dat is best bijzonder, rijkelijk voorzien van illustraties in kleur van gebeurtenissen in de Bijbel, maar ook van veel andere illustraties die het verhaal ondersteunen. Alleen de illustraties maken het boek al waardevol.

H. Post, Veenendaal

mr.dr. J.J.H. Post, Gerechtigheid en recht - bijbelse kernbegrippen juridisch belicht, KokBoekencentrum, 382 blz., € 35,00.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen