Het andere Rusland

President Vladimir Poetin sloeg, toen hij in februari van dit jaar besloot om een oorlog in Oekraïne te beginnen, een weg in die de wereld veel schade zou berokkenen en nog steeds berokkent.

In de eerste plaats geldt dat natuurlijk het land Oekraïne. Wat een leed hebben de Russische legers in de afgelopen maanden teweeg gebracht. Wie ook maar enigszins op de hoogte is, schrikt terug voor de wreedheden die de soldaten begaan: plunderingen, opsluiting, verkrachtingen en executies, ook van gewone burgers. Teveel om op te noemen. Miljoenen mensen zijn op de vlucht geslagen om aan de bombardementen en wreedheden van het Russische leger te ontkomen. Degenen die in de veroverde gebieden zijn gebleven of in het oorlogsgeweld alleen naar Rusland konden uitwijken, krijgen te maken met onderdrukking, leugens en zelfs (hier en daar) onvrijwillige deportaties.

Niet alleen het volk van Oekraïne lijdt. De gevolgen van de oorlog zijn in de hele wereld voelbaar. De olie-en gascrisis veroorzaken grote prijsstijgingen van allerlei producten, met als gevolg een enorme inflatie. Ook de Nederlandse bevolking zal daar deze winter volop mee te maken krijgen. Daarbij is schaarste ontstaan aan graan, die gevolgen heeft voor de voedselvoorziening en -prijzen in landen, onder meer in Afrika, waar de situatie als gevolg van de heersende droogte al moeilijk genoeg is.

Rusland zelf

Maar niet alleen Oekraïne en andere landen in de wereld ondervinden de gevolgen van de oorlog, dat geldt ook het Russische volk. Protesten werden en worden gesmoord. De beperkte ruimte voor vrije meningsuiting, die er in het Rusland van Poetin nog was, is teniet gedaan: het is niet geraden om publiekelijk afstand te nemen van de oorlog van de dictator.

Daarbij heeft Poetin ook zijn eigen leger geen dienst bewezen. Soldaten komen onvoorbereid naar het front, sommigen werden gerekruteerd uit gevangenissen. Aan het front zélf is de voorziening van wapens en eten minimaal, met als gevolg dat veel soldaten zich door hun eigen leiding in de steek gelaten voelen. Dit heeft zijn uitwerking op de moraal van de militairen, die hun frustraties weer afreageren op de bevolking van Oekraïne.

Maar er is méér: Poetin isoleert zijn land van de rest van de wereld. Zelfs China en India weigeren (weliswaar uit berekening en dus uit eigenbelang – zeker nu de oorlog voor Rusland weinig voorspoedig verloopt) hun goedkeuring uit te spreken over de invasie van de Russen. Daardoor wordt Rusland een paria in de wereld. De gewone Rus ondervindt daar de gevolgen van. Niet alleen in de portemonnee, vanwege de sancties van het Westen, maar ook vanwege het feit dat de Russen in het buitenland veelal met de nek worden aangekeken, persona non grata worden. Wat zich indertijd in en na de Tweede Wereldoorlog met het Duitse volk voordeed, herhaalt zich. Poetin bezorgt zijn land een slechte naam, hij zorgt opnieuw voor een geweldige smet op het blazoen van de Russen. Na het communisme en de wreedheden ervan, lijkt Rusland opnieuw onbetrouwbaar, een land van onderdrukking en dreiging.

Jarenlang zal de bevolking de gevolgen ervan ondervinden. In een van zijn boeken vertelt Floris Bakels, die in meerdere Duitse concentratiekampen heeft gezeten, over een ontmoeting met een Duitser. Het was jaren na de oorlog. Hij stond met pech onderweg. Mobieltjes waren er nog niet. Wie wilde helpen? Passerende automobilisten reden onverstoorbaar verder. Eindelijk stopte één auto – met een Duits kentekennummer. Een man stapte uit en Floris hoorde opnieuw de taal die hij zo had leren haten. De man in kwestie bood hem zijn diensten aan. Nadat hij er dankbaar gebruik van had gemaakt, voegde hij hem ongeveer het volgende toe: ‘U hebt me geholpen, ik ben u dankbaar. Dat een Duitser dit moest doen – u kunt moeilijk beseffen wat er door me heengaat, nu ik in het Duits u moet bedanken.’ Soortgelijke gevoelens roepen Russen nu en straks bij ons op. En natuurlijk: in veel gevallen ten onrechte.

Voordrachten – een ander Rusland

In de afgelopen maanden vroeg ik in enkele nummers van Ecclesia aandacht voor enige Russische auteurs. Ik schreef over Pavel Florenskij (1882 – 1937), over Alexander Men (1935 – 1990), Sergei Averincev (1937 – 2004) en Olga Sedakova – alle vier Russen uit het fijnste hout gesneden. Florenskij werd in 1937 door de communisten geëxecuteerd in de buurt van St. Petersburg, Alexander Men werd in 1990 op klaarlichte dag vermoord, kort na de Wende; Averincev stierf een ‘gewone’ dood in 2004 en Olga Sedakova, een leerling van de laatste leeft momenteel in Moskou. Het zijn vier auteurs die een sier zijn voor hun land en die alle vier zwaar geleden hebben onder wat zich in hun eigen vaderland voordeed en voordoet.

Hoeveel van zulke Russen er geweest moeten zijn, werd mij duidelijk toen ik een goede maand geleden een boek kocht van Alexander Men. Het boek is in 2015 door Fr. S. Janos uit het Russisch vertaald. De Engelse titel is: ‘Russian Religious Philosophy’. We mogen de vertaler dankbaar zijn voor zijn aandeel in het verschijnen ervan. Ik raad het iedereen die het Engels machtig is ten zeerste aan, vooral ook aan theologen en predikanten.

Het boek bevat voordrachten van Alexander Men. In 1989 en 1990 hield hij in Moskou lezingen over meerdere Russische filosofen, uit (vooral het begin) van de 20 ^e eeuw. Hij besteedde aandacht aan Vladimir Solovjev, Sergei N. Turbetskoy en zijn broer Evgeni N. Tubertskoy, Leo Tolstoy, Nicolai A. Berdyaev, Sergei Bulgakov, Pavel Florenskij, Maria Skoptsova en nog enkele anderen.

De voordrachten werden gehouden kort na de Wende. Zijn gehoor kende de schrijvers niet of nauwelijks, zoals dat gold voor bijna alle Russen: de communisten hadden hen doodgezwegen. Alexander Men echter kende hun werken en zag het als zijn roeping om zijn tijdgenoten vertrouwd te maken met hun levens, hun levenswerk en hun betekenis. Waarom hij dit deed? Niet alleen om hen te eren en hun levensgeschiedenis voor het voetlicht te brengen – dat ook! – maar vooral omdat zij indertijd een weg in waren geslagen, die ook hij wilde gaan! Alexander Men zag niet liever dan dat het geloof van de kerk in rapport gebracht werd gebracht tot de Russische cultuur, zodat het Russische volk ging zien waar zijn roeping lag. Als het volk dát inzag, zou het veel kunnen betekenen voor de wereld. Het geloof in Christus kon na de Wende opnieuw als een zoutend zout gaan fungeren. Juist dát was het wat de zogenaamde Russische gelovige filosofen voor ogen stond, niet alleen in het begin van de 20 ^e eeuw, maar ook in de decennia van het communisme, toen een deel van hen in het buitenland als ballingen verbleef.

In dit opzicht roemt Alexander Men een rijke en wonderschone adellijke vrouw, mevrouw Margarita Kirillovna Morozova (1873 – 1958), die een diepe vriendschapsbetrekking had tot Evgeni N. Trubetskoy (1863 – 1920), die eveneens van adellijke komaf en diep gelovig was. De laatste heeft zich zijn leven lang verdiept in Plato en de Griekse geschiedenis in relatie tot de latere geschiedenis van Israël en het ontluikende christendom. Margarita Morozova stelde haar salon in Moskou rond 1910 ter beschikking voor bijeenkomsten van leden van de Russisch-orthodoxe kerk en de intelligentsia van Rusland. Ook de jonge Pavel Florenskij bezocht deze avonden. Hetzelfde gold voor zijn vriend Sergej Bulgakov. Mevrouw Morozova financierde vele uitgaven van boeken in een serie die PUT genoemd werd. Het eerste boek dat gedrukt werd, is het prachtige boek Pilaar en vastheid der waarheid van Pavel Florenskij. Met de soirées beoogde ze een samenspraak van mensen uit de kerk en uit de culturele wereld, zodat hun stemgeluid op elkaar afgestemd kon worden en duidelijk zou blijken hoezeer de kerk, het geloof in Christus, van betekenis is in de wereld van vandaag.

Solovjev

Dé grote figuur op de achtergrond van alle grote mensen die elkaar ontmoetten op deze avonden en van de schrijvers van wie zij publicaties uitbracht, was Vladimir Solovjev. Solovjev leefde van 1853 tot 1900. Hij was een ongemeen grote geleerde die tal van publicaties op zijn naam heeft staan. Hij was diep christen, van wie de lezer altijd voelt dat hij, ook als hij de meest ingewikkelde kwesties ter sprake bracht, een hart had dat klopte voor de eenvoud van het Evangelie: het feit dat God uit liefde zijn Zoon tot deze wereld zond, die de dood overwonnen heeft door zijn kruis en opstanding. Solovjev zag kans om in zijn korte leven te laten zien wat de kracht is van dit Evangelie en hoe alomvattend de boodschap ervan is.

Solovjev, een nauwe vriend van Dostojewski, was zeer betrokken op Rusland en op de roeping van dit land. Hij voorzag dat Rusland weldra op een tweesprong zou komen te staan. In een aangrijpend gedicht heeft hij dit onder woorden gebracht. Het heet Ex Oriente Lux (‘Uit het Oosten het licht’). In het gedicht herinnert hij aan de slag bij Thermopylae, waar de Perzische koning Xerxes in 500 voor Christus een gevecht uitlokte met de Grieken, dat hij volstrekt onverwacht (zijn legers waren veel sterker dan die van de Grieken) verloor. Solovjev dichtte:

Uit het Oosten licht, uit het Oosten macht!

En gereed om overal te heersen

Naderde de Iraanse tsaar Thermopylae,

Hij dreef zijn kudde van slaven op,

Maar niet tevergeefs heeft Prometheus ooit

Aan de Grieken de hemelse gave geschonken,

Waardoor de slavenrijke horde vluchtte, van schrik,

Voor niet méér dan een handvol moedige burgers.

Xerxes verloor, uit het Oosten komend, de strijd. Jaren

later zal de boodschap van het Evangelie, die ook uit

het Oosten komt, Griekenland en Rome (zonder strijd)

voor zich winnen. Solovjev ziet in dat Rusland (het

Oosten) in de omgang met het Westen dezelfde weg

kan kiezen als Xerxes. Hij dicht:

O Rus, die op een verheven wijze

Voorziet wat komt, hetgeen u vorstelijk bezighoudt;

Op wie van beide uit het Oosten wenst u te lijken:

Het Oosten van Xerxes of dat van Christus?

Solovjev stelt Rusland Xerxes en Christus tot voorbeeld. De Rus leeft met het Westen, hij is ertoe genoodzaakt. Maar wat wil hij voor het Westen zijn: een Christusfiguur die dient of een Xerxesfiguur die wil strijden en overheersen? Wil hij machtig zijn, despotisch en onderdrukken? Of laat hij een geestelijke macht tot haar recht komen, uit kracht waarvan Rusland de wereld kan dienen? Voor die tweesprong, voorspelt Solovjev, zal Rusland zich weldra gesteld zien.

Solovjev dichtte deze regels enkele jaren voorafgaand aan de val van het tsaren-regime en de Russische Revolutie (1918), die de jaren van communistische onderdrukking inluidde. Rusland koos destijds voor de figuur van Xerxes. Onder Poetin doet het dat, uit weerzin tegen het Westen, opnieuw. Het strijdt niet voor wat waar en juist is met de wapens van een gezonde levensfilosofie, die zich vooral grondt op het Woord en het getuigenis van het Evangelie, maar met het zwaard en onderdrukking. Zo gaat het uitdrukkelijk niet in het spoor van de briljante figuren, over wie Alexander Men schrijft.

Sergej Bulgakov – een dagboek

Een van hen aan wie Alexander Men aandacht geeft, is Sergej Bulgakov (1871 – 1944). Bulgakov was een hartsvriend van Pavel Florenskij. Een beroemde tekening laat hen beiden zien, terwijl ze al lopend in een tuin hun gedachten uitwisselen. Bulgakov was aanvankelijk het Marxisme toegedaan (hij was econoom) maar werd een overtuigd christen. In de jaren twintig werd hij priester. Hij ontkwam aan de machtsgreep van de communisten. Via de Krim kwam hij als émigrée in Parijs, waar hij tientallen jaren als priester de Russische orthodoxe kerk diende. Talloos zijn de boeken die hij er schreef.

Alexander Men is evenwichtig. Hij neemt niet alles wat Bulgakov schrijft voor zijn rekening, maar prijst zijn krachtige vroomheid en zijn beschouwingen over de Kerk, over de betekenis van Israël en de Zoon des mensen (Bulgakov schreef een commentaar op Openbaring aan Johannes). Alexander Men ontmoette, in de tijd dat de communisten de scepter nog zwaaiden in Rusland, enkele nauwe vrienden van Bulgakov. Eén van hen was getuige geweest van diens levenseinde, dat bijzonder was. De vrede die hij uitstraalde in de laatste uren van zijn leven, was onvergetelijk.

Mede door toedoen van Alexander Men kocht ik een vertaling van een dagboek dat Bulgakov heeft bijgehouden (Spiritual Diary). Het is diep geestelijk van aard. Ik geef enkele citaten uit de jaren ‘20. Ze spreken voor zich. Ze laten zien wat er in de Russische ziel, die uit het fijnste hout gesneden is, omgaat.

Ik stond naast het bed van iemand die stierf in de Heer. Er is geen angst rond de dood, niets dat schrik aanjaagt, maar er is vreugde, blijdschap en bereidheid om het bevel van de Heer te gehoorzamen, om de overgang te maken naar die andere wereld, die even onderdanig is aan de Heer als deze wereld. Als men staat in het aangezicht van de eeuwigheid en het zintuig verliest van zijn eigen zwaarte… O, hoe bevrijdt dit de ziel, hoe vult het deze met een hemelse verrukking. En hoe onbetekenend komen onze aardse omstandigheden ons in het licht daarvan voor. We zijn uit Rusland weggescheurd, ons geestelijk thuisland, maar toch, wat zegt dat wanneer we ons gedeelde geestelijke thuisland voor ogen hebben? Degene die stierf herinnerde op geen enkel moment aan het feit dat hij verbannen was van thuis, geen enkel gevoelen daaromtrent bracht hij onder woorden, want vóór hem stond zijn vaderland naar het vlees, zijn familie, alsook zijn vaderland naar de geest, namelijk een priester, in wie Rusland aanwezig is. En het was van dit vaderland dat hij ging naar zijn geestelijke thuis. Dáár, daar is niets zoals hier, daar zijn andere dimensies, een ander zien van de dingen. Gezegend is God die het me vergunde, onwaardig als ik ben, al deze wonderen te zien en te ervaren.

Een tweede fragment:

Wat een wonder is het gebed! De zondige en onwaardige mens zendt, in krankzinnige durf, zijn gebeden, hij werpt zijn woorden naar de hemel en het gebeurt dat zijn gebed wordt verhoord! Het hart van degene die bidt, wéét dat als hij oprecht bidt. Dat betekent niet dat elke wens direct wordt vervuld, zoals we wel wensen. In feite kan dat gebeuren – en in dat geval werkt het gebed op een directe manier wonderen uit – maar het kan ook niet gebeuren. Maar een gebed dat oprecht is en in het hart gevoeld wordt, heeft altijd een gevolg en wordt altijd verhoord. Het bewerkt altijd wonderen, want het is aangestoken door een almachtige en grootste Naam, die van God. Bid o mens, leer te bidden, en grote kracht, vreugde en rust zal met u zijn. Ontken de macht van het gebed niet vanwege zondige zwakheid. Zeg niet tegen uzelf dat God toch wel niet zal luisteren naar iemand die zo zwak en zondig is. Hij luistert naar elk biddend hart en het hart luistert naar die God, die naar het hart luistert. En God is niet zomaar ergens ver weg, hoog in de hemelen. Hij is hier, in uw hart, Hij is overal waar zijn Naam met eerbied wordt aangeroepen, want Hij is in deze Naam. Oh, wat een genade van God is het gebed! Onderwijs uzelf de adem van het gebed, vertrouw uzelf toe aan gebed, leer om niets te doen zonder gebed en het zal goed met u zijn! Bid zowel in verdriet als in vreugde, in nood en in dankzegging en u zult voelen dat God uw hand omhoog houdt en u zult nooit alleen zijn… ‘Ik heb de Here voor me gesteld’ (Psalm 16) zegt de Psalmist, ‘vanwaar komt mijn hulp? Mijn hulp komt van de Heer, de maker van hemel en aarde’(Psalm 121).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen