Elisabeth von Thadden (I)

Intro

In de herfst van 2022 hield de minister van Justitie en Veiligheid, Yeşilgötz, de Nathaniël-lezing. Nathaniël was een oud-voorzitter van het CIDI. Ze sprak erover dat in één jaar in Duitsland circa 2500 antisemitische incidenten waren gemeld. Haar oproep aan de aanwezigen was: ‘Verhef uw stem. Wees weerbaar!’ In februari 2023 werd de uitslag bekend van een enquête onder Nederlandse docenten in het voortgezet onderwijs. Vier op de tien werden in hun klas geconfronteerd met antisemitische uitingen en bagatellisering van de Holocaust. Conclusie: Ga met de leerlingen in gesprek, zorg voor goed historisch lesmateriaal en duldt geen discriminatie.

Door de nazi-rechtbanken zijn ongeveer 12.000 personen tot de dood veroordeeld. Daaronder waren 1100 vrouwen. Eén van hen werd in 1944 op de leeftijd van 54 jaar geëxecuteerd. Wie was deze ongehuwde vrouw die moest sterven, omdat ze Joden had geholpen?

Jeugd

Elisabeth Adelheid, Hildegard von Thadden werd geboren op 29 juli 1890 in Mohringen (Oost-Pruisen: nu Morag in Polen). Haar vader, Adolf von Thadden, was bestuurder en parlementslid in Pommeren. Haar moeder was Ehrenhard von Gerlach. Elisabeth was de oudste van vijf kinderen en woonde op het grote familielandgoed Trieglaff. Ze werd opgevoed in christelijke, protestants Lutherse geest. Na het gymnasium bezocht ze in Zwitserland een school om Frans te leren.

Toen ze negentien jaar was, stierf moeder en eindigde haar schooltijd. Nu rustten op haar de vele taken en plichten die moeder had gehad om leiding te geven op veel terreinen. Die taken gaven haar ook mogelijkheden om haar sociale en maatschappelijke interesses te verdiepen.

In de Eerste Wereldoorlog was ze medeorganisator van ‘kindertreinen’ met arme en verweesde kinderen naar Nederland. En op haar landgoed logeerden lange tijd verzwakte stadskinderen.

Samen met vader organiseerde zij drie jaar (1918-1920) achter elkaar de ‘Trieglaffer conferenties’. Dat waren ontmoetingen tussen politici, wetenschappers, theologen en juristen van verschillende richtingen. Door haar arbeid en ontmoetingen ontwikkelde Elisabeth het concept van een volksgemeenschap, die maatschappelijke klassen oversteeg.

Toen haar vader in 1920 hertrouwde, verliet Elisabeth Trieglaff en verhuisde naar Berlijn om een zelfstandig bestaan op te bouwen. Kort daarvoor had ze aan een vriend geschreven: ‘Als ik in de toekomst geen plichten meer heb bij mijn vader, dan zou ik graag goed sociaal werk doen.’

Onderwijs

Daarvoor kwam nu in Duitslands hoofdstad gelegenheid. En ze had haar ‘Trieglaffkleed’ van geloof, tolerantie en medemenselijkheid meegenomen als belangrijkste geestelijke erfenis. Dat was voor haar een bescherming tegen allerlei gevaren, als een harnas tegen een toekomstige strijd.

Eerst volgde ze een korte opleiding aan de school van de Joods-protestantse A.Salomon. Deze vrouw was een internationaal bekende pionier op het gebied van sociaal werk en academische discipline. Ze slaagde voor haar staatsexamen om bevoegd te kunnen arbeiden in een instelling van liefdadigheid. Ze kreeg een baan in het kinderdorp Heuberg in de Schwäbische Alp (Baden-Württemberg).Vervolgens deed ze ervaring op in het onderwijsinternaat van de Joodse pedagoog K. Hahn. Deze dacht in een tijd van grote onzekerheid dat de opvoeding het meest was gebaat bij: waarheidszin, moed, verantwoordelijkheidsbesef, doorzettingsvermogen, creativiteit, vriendelijkheid en medeleven (compassie). Ook werd de leerling als belangrijk gezien.

In 1926 kreeg Von Thadden gelegenheid om een kasteel te huren in het dorp Heidelberg-Wieblingen. Ze richtte een vereniging op die haar onderwijsplannen wilde ondersteunen. Al snel kreeg ze de goedkeuring van de overheid en de noodzakelijke financiële middelen om te beginnen. Rond Pasen 1927 werd de christelijke kostschool geopend met dertien leerlingen. Von Thadden leidde deze meisjesschool ‘met een helder evangelisch bewustzijn’.

Ze probeerde haar meest adellijke studentes ‘strikt en rechtvaardig op te voeden tot onafhankelijk denkende vrouwen’. Ze wilde beslist geen school, waarin militaire en Pruisische kadaverdisciplines werden gepraktiseerd.

Evenals veel van haar tijdgenoten was ze in het begin onder de indruk van de nationaalsocialistische beweging, die ook sociale gerechtigheid, welvaart en vrede beloofde. Gevaren werden nog niet gezien. Maar langzamerhand zou ze vervreemden van deze antichristelijke levensbeschouwing. Drie gebeurtenissen gaven daartoe de doorslag: de kerkpolitiek van de overheid, de vervolging van de Joden en de onrechtvaardige behandeling van vrienden en familieleden.

School

In juli 1933 ontving de school de goedkeuring van de overheid voor de oprichting en exploitatie van een niet-gouvernementele onderwijsinstelling voor meisjes, die verbonden zijn aan een kostschool. In de periode daarna suggereren kleine informaties uit de schoolkroniek enkele aanpassingen aan de onderwijsdoelen van de nieuwe heersers. Echter, Von Thadden sloot geen compromissen in zake de ‘Joodse kwestie’. Ze negeerde dit soort decreten en accepteerde Joodse leerlingen op haar school. Ook verlaagde ze, als dat nodig was de pensionprijs en bood ze haar Joodse vrienden hulp. Haar predikant ds. Maas, die pastorale zorg had voor Wieblingen,’ stond bekend als een ‘Jodenvriend’. Mede door zijn invloed, sinds 1935, werd voorkomen dat de christelijke, evangelische identiteit van de school werd aangetast door de kerkelijke nazibeweging van de Deutsche Christen. Intussen was Von Thadden lid geworden van de Bekennende Kirche. Haar broer Reinhold, preses van de Pommerse Bekentnissynode, werd om zijn kerkelijke activiteiten gearresteerd.

Een vriendin schreef aan het begin van de oorlog in 1939 over Von Thadden: ‘Ze leeft naar het principe dat het geloof aan een verantwoording eisend, persoonlijk God onmisbaar is. Daaruit put ze moed en kracht voor het leven van iedere dag. Dit christelijk geloof vormt het middelpunt, vertrouwen en houvast van haar leven. Geloof was voor haar vanzelfsprekender dan de liefde voor eigen volk en vaderland.’

In oktober 1940 werd de school, die een uitstekende reputatie had, om veiligheidsredenen, de Franse Maginotlinie lag dichtbij, geëvacueerd naar Tutzing (Beieren). Daar trok ze de aandacht van de Gestapo en de SD door verraderlijke informaties van een student van de school. De schoolleidster werd beschuldigd van het aannemen van Joodse leerlingen, teveel vroomheid en minachting van de nationaalsocialistische opvoeding. Het Beierse ministerie van Cultuur dreigde nu met sluiting van de school, omdat ze activiteiten handhaafde, die ‘de staat in gevaar brengen’.

Ook hing er nergens in een lokaal een foto van Hitler, werd de nazigroet niet gebracht en werden er Bijbelse, dat wil zeggen Joodse psalmen gelezen tijdens dagopeningen en godsdienstlessen.

Door onveiligheid gedrongen, verhuisde de school weer naar Wieblingen. Men hoopte hier niet lastig gevallen te worden door verraders en spionnen. En, de school had als onderwijsinstelling een uitstekende reputatie. Maar in mei 1941 zag het ministerie van Onderwijs in Baden geen ‘voldoende garantie van een nationaalsocialistische georiënteerd onderwijs’. De eindconclusie was dat de school werd genationaliseerd en Von Thadden geschorst.

Van het schoolbestuur kreeg ze geen vergoeding. De bekwame pedagoge en christelijke directrice vertrok teleurgesteld opnieuw naar Berlijn.

Verraad

In deze stad vond ze werk bij het Duitse Rode Kruis. Ook kreeg ze contact met nazi-tegenstanders als de predikanten Niemöller en Gollwitzer. En op zondag kerkte ze bij ds. Jacobi van de Bekennende Kirche. Waarom bij hem? Ze werd door zijn preken versterkt in haar arbeid. Bij het Rode Kruis had zij ervoor te zorgen dat de Duitse krijgsgevangenen wat te lezen hadden. Daarbij beleefde ze iets, waartegen haar christelijk geweten zich hevig verzette en wat eveneens niet in overeenstemming was met de gedragscode van het Rode Kruis. Brieven van Duitse krijgsgevangenen uit Rusland werden vernietigd, opdat het thuisfront niet defaitistisch zou worden. Ook Jacobi hielp Joden waar hij kon.

In deze periode verzamelde Von Thadden voedselbonnen voor onderduikers en regelde mogelijkheden voor bedreigde mensen om te emigreren. Ze onderschatte het gevaar, waarin zij verkeerde. Zij nam deel aan de zogenaamde ‘Theebijeenkomsten’ bij de weduwe van diplomaat Solf. Hier kwamen allerlei opponenten van het Derde Rijk bij elkaar.

Op 10 september 1943 organiseerde Von Thadden een’Theebijeenkomst’ bij haar thuis ter gelegenheid van de verjaardag van haar zus Marie-Agnes. Aanwezig waren: diplomaat Kiep, weduwe Solf, staatssecretaris Zarden, maatschappelijk werkster Rühle en assistentdiplomaat Von Scherpenberg. Ook arts Reckzeh had een uitnodiging ontvangen. Kort hiervoor had hij een brief aan Von Thadden gegeven van een vriendin uit Zwitserland, waar hij was geweest. Reckzeh had aangegeven dat hij graag kennis wilde maken met oppositio nele kringen. Echter, hij was door de Gestapo gevraagd zich in te dringen in netwerken van tegenstanders van het Hitlerregiem. Niets vermoedend, was ook hij vriendelijk uitgenodigd om aan het feestje deel te nemen.

De gesprekken gingen over de actuele capitulatie van Italië en over de hopeloze militaire toestand. Ook sprak men over de mogelijkheden om na de oorlog een nieuw Duitsland op te bouwen. En ondanks het feit dat Reckzeh aan de andere gasten onbekend was, sprak men vrijuit. Hij bood zelfs aan om koerier te zijn naar Zwitserland, om zo de briefcensuur te ontlopen. Alleen Von Thadden was bereid om een brief mee te geven voor haar vriendin.

Twijfel aan de oprechtheid van Reckzeh ontstond pas bij haar, toen hij was vertrokken. Een bericht uit het opperbevel van het leger bracht enkele dagen later de zekerheid dat dit ‘Theegezelschap’ het slachtoffer was geworden van verraad door een Gestapo-spion. Er werden op bevel van Himmler 76 personen gearresteerd. Bijna niemand zou overleven.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen