Folklore en taal 2

2e serie nr. 82

Er zijn in het dialect niet alleen een aantal oude woorden, die, een buitenstaander niet kent en dus niet begrijpt, maar er zijn ook veel woorden, die in de streektaal een andere betekenis hebben dan in de algemene taal. Ik had daarover eens een gesprek met een. dokter, die nog maar kort in de gemeente was. Hij was geroepen bij een ziek kind en kreeg daar te horen: „ze heit het op d'r haritp in lei mar te jaegen, d'r kaeken binnen dikke in ze heit een dotte in d'r nikke.

't Op z'n harte hè is: 't op de borst hebben, jaege is hijgen, de kaeken zijn de wangen en een dotte is een gezwel, een knobbel.

„Dokter mot oak es kieke nae 't roesje, dat ziet heelemaal rood in ze kan haest niet slikke, in 'tscheel van d'r aoge valt haest toe."

't Roesje , eig. roestje is het gehemelte en scheel is deksel of lid. Men zegt ook: 't scheel van de kachel, 't scheel van de koffiepot.

Alles is liittig — 't is kittig weer, 't heit kittig (flink) geregend, de zieke is kittig (wat beter), hie heit kittig egete, ze weune in 'n kittig huusje, 't is 'n kittig endje laopens enz. enz.

Bij informatie naar een kindermeisje kreeg de dokter te horen dat de zestienjarige dochter van vrouw Jansen erg geschikt was. „'t Is een sliigge meid, altied eve vinnig in erreg kinderachtig" Hij schrok zich een hoedje; zijn vrouw wilde geen stuurse, soherptongige en flauwe meid hebben, maar een flinke, vriendelijke hulp, die van kinderen hield! „iVIar dan mot je die net hè, dokter". Stug is in 't dialect ook stevig, flink gebouwd, vinnig betekent ijverig en kinderachtig, erg gesteld op kinderen Zo zegt men van iemand, die van bloemen houdt; ze is nogal bloomachtig, een liefhebben van paaiden is paerachtig, enz. Hie is nogal hè-achtig, zegt men van een inhalig persoon.

Slim heeft naast de gewone betekenis ook die van scheef. Hie is een beetje slim, hie heit 'n slimme schoere( een scheve schouder). Die paele stoot slim.

Aerig (aardig) is vreemd, eigenaardig, b.v. hie doet zoo aerig mit z'n hoan (handen), hie kiekt mar aerig uut z'n aogen. In de gewone betekenis zeggen de jongeren tegenwoordig vaak aerdig 't is een aerdige (leuke) meid, dat hei je aerdig (goed) edae.

Hie is mar verward, d.i. knorrig, boos. Hij gaat beestachtig te keer betekent als een beest, woest, maar hie is nogal beestachtig heeft dialectisoh ook de betekenis van dieren houdend. Een beest is in de boerentaal een koe, een stal mit beesten, 't is een mooi bees je (koetje).

Men zegt ook wel bees je van een kind, maar dan meestal met medelijden: 't is m.ar 'n errem beesje.

Oudere mensen zeggen nog hie zei het in mijn antwoord, d.w.z. in mijn tegenwoordigheid (ant is tegen). Ziciï verantwoorden betekent letterlijk: persoonlijk tegenwoordig zijn om te spreken.

Smal betekent oorspronkelijk klein (zoals nu nog 't Engelse small). Ze hè 't mar small et j es of ze hè 't niet breed. Dier zal je mar smalle str.... van sch is daar zal je maar weinig aan verdienen, daar zal je slecht mee weg komen,

't Is mar smalletjes mit de verdiensten!

Onnoozel heeft naast de gewone betekenis in dialect de betekenis van ziekelijk. Hie is altied mar onnozel, d.w.z. hij sukkelt voortdurend.

De oorspronkelijke betekenis van tuun is omheining, heg (hd. Zaun) Het leeft nog in: de tuun om een zienkstik foreie (van tenen). Den tuun in de kereke is de besloten ruimte voor de preekstoel, 't Is van de stoel ofezeid. Wie stoat er 'n zondag op de stoel? Hier bedoelt men met de stoel de preekstoel. Wat betekent interessant? 't Is wat

Wat betekent interessant? 't Is wat de mensen interesseert, waarin ze belang in stellen. Maar in 't dialect is een intressante man een gierigaard.

Is den boer in huus? Een vreemde keek raar op, als de boerin antwoordt: nee, hie is watere. Waetere betekent: het vee water geven. Vroeger kregen de beesten geen water in hun bak in de schuur, maar in de mestput of op het erf stond een grote taak, die vol water gepompt werd en waaruit de koeien en paarden kwamen drinken. De beesten oflaete wilde zeggen: het vee los maken en naar buiten drijven om daar te gaan drinken.

„Kiekt es nae 't vier" zei m'n moeder, als ze bedoelde de kachel bij te stoken. Ze zei ook: 't vier opstoke. Dit was een uitdrukking ontleend uit de tijd, toen er nog een houtvuur op de „plaete" brandde of, zoals men ook zei: op de pit. Onder de schoorsteen lag een ijzeren plaat mit in het midden een vierkant gat, dat was de pit. Daarop lagen de brandende takken met de zwaardere blokken, die naarmate ze afbrandden, naar het vuur geschoven werden. Onder de plaat door naar de pit 'was een „blaesgat en of plaetgat met een blaes.- pupe kon men 't vuur in de pit aanwakkeren. Is er zo'n plaat met pit en blaespupe in het streekmuseum? In mijn jeugd stookte mijn grootmoeder nog op de plaete in haar „achterhuus" Naast de plaete stond de houthak. Boven de pit hing aan een ijzeren ketting de smoor, de zwart gestookte ketel, met water. Daar werd ook de aardappelketel aan gehangen. Je mot de aerepels overhange," zei men dan en oudere mensen zeiden dit nog, ten 't stoken op de pit al lang tot het verleden behoorde, zette, d.i. op 't vier op de kachel zetten

zette, d.i. op 't vier op de kachel zetten De jongeren zeggen: de aerepels open nu op. een gas- of electrisch stel. Van iets dat niet erg gemakkelijk was

Van iets dat niet erg gemakkelijk was of dat hachelijk stond zegt men nu nog 't is een heet hangiezder( de ijzeren ketting boven de pit was namenlijk erg heet en wie hem beetpakte om er een ketel boven te hangen, kon lelijk z'n hand branden). In oude illustraties kan men kinderen en ouderen bij zo'n oude stookplaat afgebeeld zien, b.v. in Huibert en Klaartje van Ter Haar."

„T|v/ee kinderen hielden saam de wacht bij 't vuur; daarboven hing de ketel met brij borrelend te koken.

„En hoe gaat het nu met de kleine?" vraagt de dokter. De moeder antwoordt ze is erg an den dinnen in van ochent heit ze erreg de poezen ehoad" „An den dinnen?" „Joa, ze goat zoo mar waeter af". De dokter begrijpt, dat het kind diarrhee of buikloop heeft. En de poozen? Dat is het oude dialectwoord voor stuipen — de jongere mensen zeggen: de stupen.

Van dëlege binne de kinders op schole verzet, 't Betekent niet dat ze op een andere plaats gezet zijn, maar dat ze bevorderd zijn naar een hogere klasse. Vgl. het Duits: die Schuier werden versetzt, wat hetzelfde betekent.

Ik omtzieje 't om nae buten te goon, 't is zoo koud. Ontzien, dat in de gewone taal eerbiedigen, sparen betekent, wil hier zeggen: ik zie er tegen op. In: ze omtziet d'r eige helemaal niet, heeft het de algemene betekenis: ze spaart zich niet, gaat maar uit door w^eer en wind.

Dat het „huusje" de W.C. betekent, is wel bekend. Bij sommige huizen buiten ziet men het nog apart staan. W.C. is een letterwoord voor water closet, dus van jonge datum, toen de waterleiding kwam. Oudere mensen spraken van de bestekaemer (misschien van bassa camera, d.i. laag vertrekje) om van 't privaot (waar men zich in privé afzondert( jongeren van de plee, (misschien uit 't frans petit (cabinet).

Hie is lomp zegt men dialectisch voor dom — in de algemene taal betekent lomp onbehouwen, ruw, onbeleefd en wordt in die zin ook gebruikt. Een kleed is een geklede vrouwenjapon, een woord, dat ik vroeger vaak hoorde, nu zelden meer.

Dichte is in 't Goerees dikwijls 't Hollandse dioht is duchte. Hie komt dichjle hier Hie zit duchte bie z'n voader.

't Is een ombekwaem, d.i. niet goed snik. Hie eet z'n eige ombekwaem (ziek, ongesteld). In de laatste betekenis zegt men ook ongans (uitgesproken met o en a door de neus en zonder n, dus genasaleerd).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen