Folklore en Taal 2

2e serie nr. 101

Femielje

Het woord familie is van Franse oorsprong (la familie, latijn familia). Het komt in het middelnederlands voor in de betekenis van: onderhorigen, gevolg; in de tegenwoordige betekenis is het veel later in de Nederlandse taal gekomen, in ieder geval na het midden der zeventiende eeuw. In de Statenvertaling van de Bijbel, die in 1637 is uitgekomen, zoekt men het tevergeefs. Daarin wordt gesproken van stam, geslacht, volk en huis. Zo lezen we in Luc. 2. dat Jozef met Maria naar Bethlehem gaan moest, omdat hij uit het huis en geslacht Davids was en de profetesse Anna was van de stam Aser. Tot Noach zei Jehovah: Ga gij en uw ganse huis in de ark, waar huis familie en gezin kan betekenen. Ruth zegt tegen Naomi: Uw volk is mijn volk en Uw God is mijn God. In 't Frans is familie zowel gezin als familie, Ook in 't Nederl. (in 't Goerees) de heêle femielje zit om de taefel).

In Goeree zegt men: hie is volk van m'n, 't is m'n eige volk, hie is van uus geslachte, hie is van de eige stamme. 't Doet wat ouderwets aan, de jongeren gebruiken meer en meer het woord femielje. Wel is gewoon; hie is van goeien huze; je mot van haogen huze komme om dat te weten, d.i. je moet behoorlijk geleerd zijn. Bloedverwanten komt in de Bijbel maar een paar keer voor, ook het woord bloedvriend. Zo lezen we in Ruth 2, dat Naomi een bloedvriend van haar man had, n.1. Boaz. 't Woord bloedverwanten wordt ook dialectisch weinig gebruikt, maar wel hoort men, vooral van ouderen: hie is uten bloede. Van een sterke familieband getuigt ook het gezegde: 't Bloed kruupt deer 't niet goö kan.

Het woord gezin (m.n.1. gesinde) had vroeger een veel ruimere betekenis dan nu: reisgezelschap, gevolg, hofhouding, bedienden. Ge (uit ga) betekende samen en zin komt van sinden = gaan. De letterlijke betekenis is dus: wat samen gaat, wat bij elkaar hoort. Zo betekent zenden (een cansatief( doen zinden = doen gaan en een gezant is letterlijk ieriiand die gezonden wordt, die gaan moet.

Geslacht sluit aan bij 't mnl. slachtten = lijken op, aarden naar. Die jongen slacht z'n vaoder en staat in verband met slaan: Dat sloot as 'n tange op 'n vèrreke = dat lijkt naar niets.

Men zegt in Goeree: hie is nog in de perremetaO'Sje (van 't Frans parentage).

Enkele gezegden: Van je femielje mot je 't mar hé, n.1. als men onaangenaamheden ondervindt van zijn familie.

M'n kriege volk mit de Paese, d.i. familie over, ook in 't algemeen logees.

Hie is van een stérk geslacht(e).

Ook zegt men: hie stoó(t) m'n nae, i d.i. hij behoort tot de naaste familie.

Op de vraag: is dat nog famielje van je? krijgt men vaak ten antwoord: Uut de vaorte: je heit een mud erten noodig om 't uut te tellen. Ik denk, dat dit nog wel mee zou vallen. Ieder mens heeft twee ouders, vier grootouders, acht overgrootouders, enz. In tien geslachten komt men al tot 1024 voorouders (als we een geslacht op 25 jaar stellen is dat dus in 250 jaar). In twintig geslachten komen we al een eind over 't miljoen. Er wordt wel eens gekscherend gezegd: de hele wereld is familie van je, maar wie aan 't rekenen slaat, ziet in, dat er veel waarheid in zit. 't Is wel eens aardig over die dingen na te denken. Iemand van 80 jaar of ouder kan 7 geslachten meemaken: zijn ouders, grootouders, overgrootouders, zijn eigen geslacht, kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen, soms nog verder. Als ik begin bij mijn overgrootmoeder de oude Maria Komtebedde, die in 1885 op 90-jarige leeftijd overleden is en al de nakomelingen naga, is ook die van mijn overgrootvaderr de oude Flip den Eerzamen, gehuwd met Maatje Kreeft, die gewoond in 't huis van mijn zuster Markt 8 en overleden is in 1858, dan is de helft van de inwoners van Goedereede familie van me en zijn er nog honderden familieleden buiten het dorp.

't Gezin begint met het huwelijk van twee personen, de man en de vrouw. de echtgenoot en de echtgenote, de gade en de eega. Vroeger was het man en wijf. 't Woord vrouwe betekende meesteres, op de boerderij sprak men van den baes en de vrouwe (vgl. de landsvrouwe). 't Woord is dus van betekenis verschoven en kreeg ook die van vrouwspersoons. 't Woord wijf is gedevalueerd, maar in Goeree wordt het ook nog in zijn oude waarde gebruikt: de man spreekt vaak nog van z'n wuuf — 't volk zegt nog: 't wuuf van Jan, maar steeds meer wordt het verdrongen door vrouwe. Echtgenoot en echtgenote zijn alleen voor de schrijftaal, b.v. in advertenties, gade zegt men nooit, eegae komt soms voor, gewild deftig. Dit ee betekent eigenlijk huwelijk (Duits Ehe) op wettige (en moet ook in de nieuwe spelling nog met ee g'eschreven worden).

Dan komen de kinderen, vaak gasjes genoemd. Zeune en dochter. Veel vaker joon en meid (of meisje). Hie heit éene joon en twee meiden of meisjes. Voor zoon hoort men nog knechje of knecht. Mijn vader zei tegen z'n jongtens meestal: m'n knecht — vaak als kozenaam. Schoonzoon en schoondochter worden weinig gebruikt; men zegt de man van Anne, de vrouwe of 't wuuf van Kees. 't Meervoud van kind is kinders. Kinders liece wordt ook nog al eens gehoord: Kinders lieve, doé toch je besten. De namen kleinzeune en kleindochter komen meer en meer in zwang; vroeger zei men: die joon of die meid van Jan of Klaere, dat is de zeune van m'n dochter.

Broers en zusters. M'n broer Jan of zus Mjiet zijn vaak: uzen Jan of uze Miet, ook Jan en Miet van uus. De namen broer en zus worden in 't gezin vaak tot eigennaam en komen zelfs in de algemene dorpstaai: zus Maote, e.a. Oom is in 't Goerees -n-aom., tante is

Oom is in 't Goerees -n-aom., tante is meutje. Meer en meer komen ome en tante in gebruik bij de jongeren, vooral 't laatste. Meutje heeft soms een geringschattende betekenis, van teut, m,emme. 't Is toch zoó'n meutje. Meut is helemaal aan lager wal geraakt: Wel joe ouwe meüt, zal men tegen een babbelachtig meisje zeggen of een oude vrouw.

Als men merkt, dat iemand niet goed met een verzoek durft kom.en, zegt men: zei mar naom, dan weet ik, weer je heen wil. Ze spéle meutje, betekent: ze doen erg aardig om wat te krijgen.

De oudere mensen spraken vroeger over neef en nicht als; naom- of meutjezeggers. Is dat femielje van je. Jao, hie mot naom tegen m'n zegge. Of: 't is 'n joon, een meid van m'n broer (of zus). Maakt iemand een toespeling op i€;ts, dat hij graag wil hebben, dan zegt men: da's neef ezeid!, ook al is er geen sprake van familie. Als men vroeger in de winter — als 't boerenwerk stil lag — bij familie ging logeren heette dat: goê winterneve.

De grootouders zijn: grodtfaoder en grootmoeder, ook opa met a)en omoe of opoe, waarvan het laatste iets lager staat op de maatschappelijke ladder. In sommige kringen dringt oma door. Grootje wordt weinig gezegd, wordt als denigrerend gevoeld, 't Is een oud grootje, een èrrem oud grootje zegt men wel van een oude vrouw; een oudachtig doend meisje wordt ook grootje genoemd. Een oudachtig kereltje is een vaodertje. Maar dit wordt ook als liefkozend woord tegen een knaapje gezegd. Hei je kouwe, m'n vaodertje? 't Is toch zoö'n èrrem vaodertje (een ziek kind). Sommigen zeggen nog pé, ouderen zelfs pao, maar 't blijft meest beperkt tot de kindertaal.

Bij de naamgeving der kinderen werden vroeger altijd de 4 grootouders vernoemd, de eerste beurt kreeg de grootvader of -moeder van vaders kant, al naar 't een jongen of een meisje was. Dan de moeders kant. Als echter het 3e kind b.v. een meisje was en het 2e als jongen naar moeders kant genoemd was, dan kreeg dat 3e de naam van de moeder der vrouw. Zelden werd een jongensnaam of meisjesnaam veranderd in een van het andere geslacht, b.v. naar grootvader Jan Jannetje, naar grootmoeder Keetje Kees. Na de ouders kwamen de broers en zusters aan de beurt en bij ontstentenis ervan de ooms en tantes als peten.

Wij waren thuis met elf kinderen: de 4 oudsten heten naar de 4 grootouders, 4 naar naoms en meutjes en 3 naar oudnaoms. De namen worden vaak niet genoemd, zoals ze zijn ingeschreven in de Burgerlijke Stand en het Doopsboek. (Oude mensen vroegen: hoe bieje edaopt?). Zo wordt Cornells Kees, Cornelia Kee, Jannetje Jans, Arie Aoi, Pieter Piet, Petronella Nel, Arentje Aet, Elisabeth Bet en Beatrix Maria Miet. Tegenwoordig worden de namen gemoderniseerd: Neeltje wordt Nelly, Adriana Arjaontje of Jaontje en Jans Jannle, Keetje wordt Corrie, enz. Er zijn er ook al heel wat, die geen familienamen meer geven, maar een geheel willekeurige. Dan kan niemand meer zeggen: h-ie (of ze) hiet nae m'n. Het komt voor, dat iemand een petekind meer liefde geeft dan de andere. Men zegt dan; die is naemgek. Vroeger zei men: het kind briengt z'n naem mee, immers van te voren stond al vast, hoe het heten zou.

Soms zijn schoonzoons en -dochters minder in tel. Je m.ot denke: 't is geen eige en harder: dnetrouwd is dnedouwd. Ik besluit dit familie-artikel met nog

Ik besluit dit familie-artikel met nog enkele opmerkingen. Je mag je vader wel den oudsten noeme, maar niet den ouwen, dat laatste wordt als minder passend gevoeld. Wel zegt men beide tegen kinderen of zelfs willekeurige personen: AHa ouwen (of ouwste) doét dat es effen voó m'n.

Van kinderen uit hetzelfde gezin zegt men: ze binne uit êen nisje; ze binne van êene moeder; ze hè de eige mamme ehaovd; ze hè uit êen kommetje esopt, e.a. Je mot niet je eige nist beschiete betekent: je moet geen kwaad spreken van je eigen familie. De woorden kroost en naekroóst wor

De woorden kroost en naekroóst worden gebruikt. Ze komen in 't mnl. niet voor, ook niet in de Statenbijbel. Daar-in wordt gesproken van zaad. Ik hoor m'n grootmoeder nog zeggen: ik hè veel zaed van m'n jongen magge zieje. Men spreekt ook van naezaeten (nakomelingen).

Soms kunnen familieleden aardig onder elkaar ruziën en harrewarren, maar bemoeit er een ander zich mee, dan krijgt hij te horen: van m'n femielje mot je ofbluve. Een oud spreekwoord zegt; Tussen baom in schorse mot je je vienger niet stéke.

Wassenaar. F. den Eerrzamen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen