Etymologisch Woordenboek

Onlangs verscheen bij uitgeverij Van Dale Lexicografie te Utrecht het Etymologisch Woordenboek. Voor wie het nie weet, een etymologisch woordenboek is een woordenboek waarin het niet in de eerste plaats gaat om de betekenis, maar om de herkomst van woorden. Er bestond al zo'n woordenboek, een Prisma. De opzet van deze pocket is echter zo

De opzet van deze pocket is echter zo beperkt, dat er vaak net niet in stond wat je nodig had. Van deze Van Dale valt dat allerminst te zeggen. Volgens de inleiding heeft het driedelige Groot Woordenboek (de dikke Van Dale dus) als uitgangspunt voor de keuze van de trefwoorden gediend. Ik heb dit niet na kunnen gaan, maar het viel me zelfs bij oppervlakkig doorkijken al op, dat er in deze uitgave enorm veel woorden opgenomen zijn. Dus ook woorden, die slechts weinigen onder u zullen kennen. Zomaar een willekeurige bladzijde:

Zomaar een willekeurige bladzijde: hmoniet, linga, liniment, linkmichel, linneon....

Gelukkig is de betekenis van dewoorden erbij vermeld. Deze betekenis is weliswaar zo kort mogelij k gehouden en in de inleiding wordt dan ook aangeraden om „in Van Dale's Groot Woordenboek der

„in Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal het hele betekenisbereik na te gaan, omdat hierin aanvullende informatie kan schuilen". Wordt hier verondersteld dat iedereen die het Etymologisch Woordenboek koopt ook het Groot Woordenboek in zijn bezit heeft, of is dit verborgen reklame?

Nu iets meer over de herkomst van de Nederlandse woordenschat De inleiding verschaft hierover enige informatie. Deze woordenschat is in twee groepen te verdelen: aan de ene kant de woorden die tot het oergermaans behoorden, woorden die onze taal al vanaf haar ontstaan gehad heeft; anderzijds woorden die we vroeger of later aan andere talen hebben ontleend. De woorden uit de tweede groep, de ontleningen, staan in een bijlage allemaal vermeld, per taal gerangschikt. Wie deze bijlage bekijkt, merkt wel hoe groot de invloed van het Frans op onze taal is; zeker veertig procent van alle ontleningen staan onder het kopje 'frans'. Het Frans was in de Middeleeuwen en in de achttiende eeuw immers de cultuurtaal in West-Europa. Wie zich tot de hogere klasse rekende,

Wie zich tot de hogere klasse rekende, sprak Frans of doorspekte zijn Nederlands met Franse woorden. Neem nu bijvoorbeeld de volgende zinsnede, genomen uit een brief uit 1766: „Ik heb gehoort dat hy zig thans in die periode bevint om zig te determineeren, of om de negotie te amplecteeren, of de studieën continueeren...." Gelukkig ebde deze vloed van taaiverminking na verloop van tijd weer weg.

Uiteraard heeft het Nederlands ook aan het Engels en het Duits een groot aantal woorden ontleend. En, niet te vergeten, aan het Latijn. Toen de Germanen aan het begin van de jaartelling met de Romeinen m kontakt kwamen, namen ze ettelijke Latijnse woorden van hen over. Ook in de Middeleeuwen en daarna, toen het Latijn de taal van de geleerden was, slopen vele Latijnse woorden onze taal binnen.

Nog tientallen andere talen blijken invloed op het Nederlands te hebben gehad. Een bescheiden bloemlezing: Akkadisch, Algonkin, Arabisch, Dakota, Grieks, Hebreeuws, Hindi, Hottentots, Javaans, Maleis, Soendaas, Urdu, Sranantongo, Tupi.... (kent u ze allemaal?). Het zou interessant zijn om voor al deze invloeden een verklaring te vinden.

Terug naar het woordenboek, met enkele voorbeelden. Het woord 'nemen' is duidelijk een oergermaans woord. Bij dit woord lezen we:

nemen (grijpen, gebruiken) middelnl nemen, oudnederfrankisch. oudsaksisch, oudeng., gotisch niman, oudhd neman, oudfries. oudnoors nema; buten het germ. lat. numerus (getal), gr. nemein (uitdelen, nemen), litouws imti, oudkerkslavisch imati (nemen) de oorspr. betekenis is 'toedelen'.

e Het woord 'nemen' kwam dus in allerlei talen in allerlei vormen voor. Er is ook geen konkrete taal aan te wijzen waarvan wij het woord 'nemen' geleend hebben. Anders is dat bij bijvoorbeeld het woord 'motto'. Daarbij geeft het woordenboek:

e motto (zinspreuk) it motto (geestig gezegde, zinspreuk) me.lat muttum, muctum (geknor, kreet), van muttire (een kik geven, kikken).

Uit dit voorbeeld blijkt tevens hoe de betekenis van woorden in de loop van de tijd kan veranderen: van 'geknor' in het Middeleeuws Latijn, naar 'zinspreuk' in het Nederlands.

Naast een lijst met ontleningen bevat het woordenboek ook een lijst met vernoemingen, woorden die naar een persoons- of plaatsnaam genoemd zijn. Hieronder vallen woorden als marxisme (leer van Karl Marx) en daalder (genoemd naar St. Joachimstal, een plaats waar munten geslagen werden), en verder een helebole woorden die ik niet ken. Een overzicht van de ontwikkeling van het schrift besluit het boek. Los bijgeleverd wordt een taalkaart van het Indogermaans, een schema van de ontwikkeling van de Indogermaanse talen.

Erg interessant om eens te bestuderen.

Het woordenboek kost ƒ 125,-. Niet weinig, maar voor taailiefhebbers zeker de moeite waard.

N.a.v. dr. P. A. F. van Veen, Etymologisch Woordenboek. De herkomst van onze woorden. Uitgeverij Van Dale Lexicografie, Utrecht/Antwerpen, 1990. 895blz. Prijs/125,-.

Middelharnis Paulus-Jan Kieviet

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen