Kerstweetjes

Ervan uitgaande dat kerstmis het geboortefeest is van Gods Zoon, zou je veronderstellen dat het eerste kerstfeest in het jaar 1 na Christus gevierd is. Dat is echter niet het geval. Trouwens, het is niet eens precies duidelijk wanneer de geboorte heeft plaatsgevonden. Eind december is niet waarschijnlijk en er gaan zelfs stemmen op die zeggen dat het kindje in het jaar 2 of 3 voor Christus geboren is.

Zonnewende

De oudste vermelding van kerst is uit de vierde eeuw. Waarschijnlijk is het feest ontstaan als kerstening van het heidense feest van de Sol Invictus, dat altijd op de winterzonnewende - 21 december - werd gevierd. Vandaar ook dat het lichtthema - het licht in de duisternis en na de kerstening het Licht in de duisternis - altijd een grote plaats heeft ingenomen in de viering. Eerder werd de verschijning des Heren wel gevierd op 6 januari (Driekoningen). Keizer Constantijn de Grote zorgde er in de vierde eeuw voor dat de viering van kerst op 25 december ging plaatsvinden. In die Oosterse kerken, die de Juliaanse kalender gebruiken voor de liturgische kalender (zoals de Russischorthodoxe Kerk), wordt kerst dertien dagen later gevierd.

Kerstmis was in de middeleeuwen meer de viering van het heilsgebeuren dan van het zuiver historische feit van de geboorte alleen. Maar in de twaalfde en dertiende eeuw kwam dat feit toch meer op de voorgrond te staan, vooral door de inspanningen van Franciscus van Assisi. Er kwam een kerststal, er gingen kerstliederen klinken en het kerstspel deed zijn intrede.

Wiegeliederen

Kerstgebruiken zijn deels van christelijke en deels van heidense oorsprong. Christelijk is in ieder geval het opstellen van een kerstkribbe in de kerk en later ook in het woonhuis. Het was Franciscus van Assisi die de stal van Bethlehem voor het eerst trachtte na te bootsen. In de late middeleeuwen begon ook - met name in de nonnenkloosters - het 'kindjewiegen' opgeld te doen. Men legde een pop, die het Christuskind moest voorstellen, in een wieg en ging over tot het zingen van wiegeliederen. Een ander oud kerstgebruik is de opvoering van een kerstspel. Vanaf de elfde eeuw werden scènes uit het geboorteverhaal opgevoerd, oorspronkelijk in of voor de kerk, later ook wel op andere plekken. Na de reformatie is dit gebruik uit protestantse streken verdwenen, maar in de twintigste eeuw beleefde het kerstspel een wonderbaarlijke comeback. Kerstliederen werden vanaf de tiende eeuw gecomponeerd, maar kwamen vooral in de vijftiende en zestiende eeuw in zwang, vooral in kringen van Franciscanen.

Water wordt wijn

Aan de geboortenacht of kerstnacht - dat is de nacht van 24 op 25 december - wordt in het volksgeloof een magische betekenis toegekend. Een zegen in die nacht zou goed zijn voor verschillende wonderbaarlijke verschijnselen: water in putten en beken verandert middernacht in wijn, ondergrondse klokken beginnen te beieren, bijen zingen in hun korven, paarden en koeien spreken tot elkaar in mensentaal en schapen liggen geknield. Ook zouden verscheidene planten, waaronder de roos van Jericho en de vlierboom, in de geboortenacht spontaan gaan bloeien. Alles wat rond de kerst met levens

Alles wat rond de kerst met levensvernieuwing te maken heeft, is van germaans-heidense oorsprong. Voorbeelden van dit soort activiteiten zijn: de omgang van gemaskerden, het maken van lawaai, het ontsteken van vuren, het branden van een kerstblok en vermoedelijk ook de kerstboom. De kerstboom - meestal geen dennenboom maar een fijnspar van 7 tot 14 jaar oud, de laatste jaren steeds vaker een Nordman - is afkomstig uit de Elzas.

In de zestiende eeuw werd de versierde altijd groene boom voor het eerst neergezet. Pas in de negentiende eeuw deed de kerstboom zijn intrede in Nederland, en wel via de zondagschool en vrijzinnige stromingen in de kerk. Tot ver in de twintigste eeuw was de boom niet overal even gewenst. In orthodox protestantse en rooms-katholieke gezinnen kwam hij niet binnen; men veroordeelde de boom als heidens en werelds. In feite hadden die gezinnen wel gelijk, want het plaatsen van een kerstboom is waarschijnlijk een voortzetting van de aloude cultus van de levensboom of de meiboom.

Offerbrood

Het eten van kerstbrood is een heel oud gebruik. Meestal gaat het om een krentenbrood in allerlei vormen en met fantasierijke namen als kersttimp, kerstwegge en kerststol. Volgens de volkskunde zou dit gebruik terug kunnen gaan op het Germaanse offerbrood tijdens het zonnewendefeest.

De kerstman is een betrekkelijk recent folkloristisch fenomeen. Momenteel wordt hij wel gezien als een vervelende concurrent van Sinterklaas, maar in feite gaat het om één en dezelfde persoon. Sinterklaas emigreerde namelijk met Nederlandse kolonisten mee naar Amerika en transformeerde daar in de dikbuikige Santa Claus, die gezeten in een slee wordt voortgetrokken door een span rendieren. De Europese kerstman - Father Christmas in Engeland en Père Noël in Frankrijk - is overigens veel ouder en heeft dus in principe meer bestaansrecht dan dit zoveelste Amerikaanse exportproduct.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen