Archiefstukken van heerlijkheden leggen ontstaansgeschiedenis van het eiland bloot

Het restaureren en digitaliseren van oude archiefstukken kost veel geld. Dat het Streekarchief Goeree-Overflakkee de operatie kan laten plaatsvinden, is te danken aan het project Metamorfoze. Dit initiatief van de Koninklijke Bibliotheek (KB) is gericht op behoud van het papieren erfgoed in Nederland. Dit erfgoed bestaat uit boeken, kranten, tijdschriften, archieven en collecties. De naam van het project is ontleend aan de titel van een boek van Louis Couperus.

Nationaal belang

Niet iedere beheerder van papieren erfgoed kan de Metamorfoze-subsidie tegemoet zien. Er zijn namelijk voorwaarden aan verbonden. Zo moeten de archieven of collecties van nationaal belang zijn. Een andere voorwaarde is dat er verval dreigt als restauratie achterwege blijft. De heerlijkheidsarchieven die het Streekarchief Goeree-Overflakkee beheert, voldoen aan deze eisen van Metamorfoze. En dat geldt ook voor de voorwaarde dat het moet gaan om een collectie van minimaal 12 meter. De Metamorfoze-subsidie dekt 100 procent van de kosten.

“De omvang van onze collectie is 25 meter”, zegt Jan Both van het Streekarchief. “Wij beheren vijf heerlijkheidsarchieven: Stad aan ’t Haringvliet, Grijsoord (Oude- en Nieuwe-Tonge), Sint Adolfsland (Ooltgensplaat en Den Bommel), Melissant en Ouddorp. Andere archieven, bijvoorbeeld van de heerlijkheden Middelharnis en Sommelsdijk, bevinden zich in het Nationaal Archief.”

Bedijkingsaktes

Volgens Both zijn de vijf heerlijkheidsarchieven zeer interessant. “De oudste stukken van het eiland zitten erin, zoals bedijkingsaktes. Die gaan over de ontstaansgeschiedenis van Goeree-Overflakkee. Het verst terug gaat het archief van Stad aan ’t Haringvliet, dat vrij compleet is: tot 1359. Het document met dat jaartal is overigens geen origineel. Het oudste stuk, uit 1428, zit in het archief van Melissant, een archief met heel mooie charters en manuscriptkaarten.”

Het Grijsoord-archief is met 16 meter het grootst. Het archief van de heerlijkheid Ouddorp is het geringst van omvang.

250 charters

In totaal bevat de collectie heerlijkheidsarchieven ongeveer 250 charters. “Deze oorkondes zijn van perkament. Als je dat opvouwt, wat in het verleden vaak gebeurde, kun je ze niet zo gemakkelijk meer openvouwen. Nu zijn ze in het restauratieatelier om ze te vlakken en ook om de kwetsbare zegels te restaureren, als dat nodig is. Papieren stukken gaat het atelier ‘aanvezelen’, glad maken en ontdoen van ezelsoren. Daarna volgt het digitaliseren van de stukken.” Volgens Both duurt het nog minimaal een jaar voordat deze aan de inventaris gekoppelde archiefstukken via de website van het Streekarchief te zien zijn.

Heerlijke rechten

Heerlijkheden of ambachtsheerlijkheden zijn er anno 2023 nog altijd. Maar veel hebben ze sinds de Franse tijd niet meer om het lijf. Van de rechten die de bezitters van een heerlijkheid ooit hadden, is nauwelijks nog wat over. Ja, in Grijsoord is er nog windrecht op de molen van Oude-Tonge. Dat betekent dat de molenaar jaarlijks een bedrag aan de ambachtsheer moet betalen voor de wind. In Middelharnis heb je nog altijd het kapoengeld. Enkele bewoners van de Westen Oostdijk zijn elk jaar een klein bedrag verschuldigd: het niet geïndexeerde equivalent van een vetgemeste haan. “Vroeger had je het tiendrecht: de ambachtsheer ontving een tiende van de opbrengst van het land. Vis- en jachtrecht zijn andere voorbeelden. Daarnaast was er het collatierecht, het recht om bijvoorbeeld de schout of de baljuw te benoemen. En predikanten, terwijl veel ambachtsheren rooms-katholiek waren…”

Titel

De heerlijkheid Grijsoord had tot ver in de vorige eeuw nog rechten op buitendijkse gronden. Toen Rijkswaterstaat zandzuigers op die grond plaatste met het oog op de aanleg van de Grevelingendam, kwam de ambachtsvrouw in het geweer: dit is mijn zand en daar moet voor betaald worden… En zo geschiedde. Wie vandaag de dag een heerlijkheid bezit, mag de titel voeren. Ambachtsheren, veelal stammend uit adellijke families en elders wonend, hebben in sommige gevallen nog wat bezittingen – land – of een resterend heerlijk recht, zoals het windrecht in Oude-Tonge en het kapoenrecht in Middelharnis. De titel ‘heer van Stad aan ’t Haringvliet’ is sinds 1950 vervallen. De overige eilandelijke heerlijkheden bestaan nog wel. Ze zijn niet allemaal in handen van één ambachtsheer of ambachtsvrouw, er zijn er ook met meerdere personen die de titel dragen.

Veel informatie

In enkele dorpen houden straatnamen de namen van ambachtsheren uit het verleden levend, zoals de Jan van Halfwassenaerstraat, de W.V. van Wittenhorststraat en de Aleijd van Puttenstraat in Stad aan ’t Haringvliet en de Ruychrockstraat in Oude-Tonge.

Maar de historie van de heerlijkheden komt pas echt tot leven als de archieven straks gerestaureerd en gedigitaliseerd zijn. Jan Both: “Er zit heel veel informatie in de archieven van de heerlijkheden: de ontstaansgeschiedenis van het eiland, historische gegevens over de polders en het dorp, over belastingen, de rechtsgeschiedenis, genealogische informatie…” En dan hebben we het nog niet eens over de vorm waarin een deel van die informatie is gegoten: in oogstrelende stukken als charters met zegels en uniek kaartmateriaal.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen