Ook dat was Amsterdam

Een unieke uitgave

Wie zich bezighoudt met de kerkhistorie kan aan de hand van handboeken, overzichten, biografieën etc de nodige kennis opdoen ten aanzien van de belangrijkste gebeurtenissen uit een bepaalde periode, en zich een beeld vormen van het leven en werken van de grote figuren, wier woorden en daden de loop der ontwikkeling hebben bepaald

Maar daarnaast is er de vraag Hoe voltrok zich m een bepaalde tijd het kerkelijk leven op het plaatselijk vlak"' Welke weerslag hebben de feiten en gebeurtenissen, de uitspraken van pausen en kerkvaders, de woorden en daden van de grote figuren gehad op het leven van de gewone gemeenteleden'' Hoe werd er op gereageerd m de prediking en de zielszorg, de catechese en het bestuur van de gemeente'' Wat IS de betekenis van dit alles geweest voor het verloop van de geschiedenis'' Aan deze vragen komen de handboeken en bio

Aan deze vragen komen de handboeken en biografieën vaak met toe Het is daarom toe te juichen dat er regelmatig studies verschijnen. die op grond van nauwgezet bronnen-onderzoek het beeld verduidelijken en ons de geschiedenis van de gemeente van Jezus Christus van een andere zijde laten zien

De ons toegezonden werken van Dr R B Evenhuis willen eveneens een stuk kerkhistorie van een plaatselijke gemeente geven, nl het keikelijk leven te Amsterdam In twee forse delen behandelt de schrijver de geschiedenis van het protestantisme m Amsterdam m de zestiende en zeventiende eeuw en het interne leven van de gemeente van 1578 tot 1650 Hoewel wij m een tijd waarin de boekenmarKt

Hoewel wij m een tijd waarin de boekenmarKt overstroomd wordt, voorzichtig moeten zijn met al te uitbundige beoordelingen, aarzel ik toch met om m dit geval van een unieke uitgave te spreken

Amsterdam nam en neemt m het geheel van ons volksleven een belangrijke plaats m Er bestaat dan ook over deze stad een uitvoerige literatuur Aan een brede beschrijving van de kerkgeschiedenis van deze stad was men echter nog nooit toegekomen Zeker, m het jaar 1928, 350 jaren na de gebeur

Zeker, m het jaar 1928, 350 jaren na de gebeurtenissen van 1578, het jaar van de „alteratie", het jaar dus waarin de hervorming m deze stad werd doorgezet, verscheen er een nog altijd zeer lezenswaardig gedenkboek Maa' welke verdiensten dit gedenkboek ook moge hebben, het is geen gedocumenteerde geschiedenis van de Amsterdamse gemeente Daarom zijn wij grote dank verschuldigd aan

Daarom zijn wij grote dank verschuldigd aan Dr Evenhuis, die m het archief van de Hervormde Gemeente is gedoken en de vrucht van zijn speurderswerk in deze beide delen heeft neergelegd. Niet alleen de kerkeraadsprotocoUen, de acta van diaconie en classis zijn door hem geraadpleegd, maar ook heeft de schrijver zich verdiept in de uitgebreide literatuur die er over dit onderwerp, de geschiedenis van de Kerkhervorming, verschenen is. In zijn voorwoord vertelt Dr. Evenhuis hoe hij vanaf 1 mei 1960 voor dit werk is vrijgemaakt nadat het hem door een lichamelijk gebrek onmogelijk was geworden de Amsterdamse Hervormde Gemeente, waaraan hij sinds 1947 verbonden was, te blijven dienen als predikant. Wi] kunnen ons de dankbaarheid van de schrijver indenken, dat hij op deze wijze toch zijn gemeente, en we mogen wel zeggen; de gehele kerk, van nut kan zijn. En wij hopen mèt hem, dat het hem gegeven zal worden dit werk af te maken.

Met grote dankbaarheid en diep respect voor deze enorme prestatie kondigen wij daarom deze beide delen bij de lezers van het „Kerkblaadje" aan. Ook al is ons blad geen kerkhistorisch tijdschrift, wij menen dat er bij de lezers zeker belangstelling zal bestaan voor dit werk, temeer omdat de schrijver er in geslaagd is een ook voor de leek zeer leesbaar werk te geven. Niet alleen de vakman, maar ook het gewone gemeentelid zal met vreugde van deze uitgave kennis nemen. Trouwens, de schrijver vertelt zelf, dat hij in de eerste plaats geschreven heeft voor de gemeente. Daarom ontbreekt elk vertoon van geleerdheid, ook al bespeurt men op elke bladzijde de wetenschapsman, die thuis is in zijn vak.

De inhoud

Maar het wordt tijd, dat we u wat meer vertellen van dit standaardwerk. De opzet en indeling is als volgt. In het eerste deel behandelt Dr. Evenhuis de gebeurtenissen, die geleid hebben tot de hervorming van de kerk in onze hoofdstad, alsmede de opbouw en de groei van de hervormde kerk. We krijgen boeiende informatie over het zgn. mirakel van Amsterdam, over de doperse beweging en over de hagepreken. Uitvoerig gaat de schrijver in op de gebeurtenissen van het jaar 1578, de organisatie van het kerkelijk leven in die moeilijke beginperiode.

Hoofdstuk IV van dit eerste deel is gewijd aan de twisten tussen Remonstranten en Contraremonstranten. Bekende figuren als Arminius, Plancius, Trigland passeren de revue. En het beeld dat Dr. Evenhuis ons van deze predikers geeft, vormt een welkome aanvulling op wat ons uit allerlei handboeken van hen bekend is. Het worden levende persoonlijkheden voor ons. Wie dit deel van Evenhuis' boek leest, juist in dit jaar waarin de gebeurtenis van 1618—1619 herdacht wordt, komt onder de indruk van de felheid waarmee de strijd gevoerd is. Een felheid die enerzijds beschamend is, want de schrijver is wars van persoonsverheerlijking en laat eerlijk zien hoe onze gereformeerde voorvaderen in de hitte van de strijd soms met vleselijke wapenen gestreden hebben. Anderzijds poogt Evenhuis ook gedurig weer te laten zien wat de inzet was van deze strijd. Het hautaine oordeel van hen, die heel de strijd van deze jaren een strijd om beuzelingen achten, vindt in Evenhuis' beschouwingen geen steun. Het tweede deel behandelt het interne leven

Het tweede deel behandelt het interne leven van de gemeente: de eredienst en de catechese, het pastoraat en de tucht, het diakonaat en de missionaire activiteit. Eén hoofdstuk houdt zich bezig met de zgn. Dissenters, Joden, Roomsen, Remonstranten, Doopsgezinden en Lutheranen, terwijl de schrijver ook de betekenis van het Calvinisme voor cultuur en samenleving belicht.

Kerk en eredienst

De lezer zal hier veel bij eenvinden wat men bijna nergens zó aantreft. De schrijver geeft ons een boeiend beeld van het leven van de kerkelijke gemeente, mede door de vele anecdoten die hij vermeldt. Om maar een paar voorbeelden te noemen: Er werd — zo vertelt Evenhuis — in die tijd betrekkelijk kort gepreekt als gevolg van het voorschrift van de heren burgemeesters, dat een dienst niet langer mocht duren dan anderhalf uur, want na de dienst moest er door hen nog vergaderd worden op het stadhuis.

Kostelijk zijn de bladzijden over de wanorde in de eredienst, het zitplaatsenprobleem, de baldadigheid van de jeugd, etc.

Wie zich verdiepen wil in de praktijk van Doop, Avondmaal en Catechese in die tijd, vindt in dit boek vele waardevolle gegevens.

En dan de prediking. Polemiek in de prediking kwam veelvuldig voor. Ds. Plancius greep op de Hemelvaartsdag van het jaar 1603 de gelegenheid aan om in zijn preek op die dag de lutherse opvattingen van de hemelvaart uitvoerig te weerleggen met brede citaten en geleerde verhandelingen. En de politiek bleef op de kansel ook niet onbesproken. Dat gaf soms moeilijkheden tussen overheid en kerk.

Maar al is de opbouw en methode van preken anders dan wij gewend zijn, vele predikers wilden ook op de kansel pastor zijn en vanuit de Schrift hun gemeente troosten en vermanen.

Huw el ij k en huwelijksinzegen i n g

Ook hier waren de nodige verwikkelingen. Zo hield de kerkeraad er b.v. nogal streng de hand aan, dat de kerkelijke inzegening op zondag plaatsvond. Verzoeken om dit in de week te mogen laten plaatsvinden werden doorgaans afgewezen, o.a. met het argument, dat men geen onderscheid wilde maken tussen rijken en armen.

Dat gaf nog wel eens moeilijkheden. In 1625 huwde Jan Pieterszoon Coen met Eva Ment. Coen vroeg via zijn secretaris aan de kerkeraad of dit thuis kon gebeuren, „alsoe hy soe swack is, dat hy de lucht niet verdragen can". De kerkeraad ging echter voor de grote Coen niet door de knieën. Meende Coen aanvankelijk dat ds kerkeraad nog wel over te halen was, hij kwam van een koude kermis thuis. De broeders hielden voet bij stuk. Evenwel Coen ook. Toen er met de kerkeraad niet te marchanderen viel, is hij naar het stadhuis gestapt om daar te trouwen.

Tucht en censuur Wij moeten ons echt geen overdreven voor

Wij moeten ons echt geen overdreven voorstellingen maken over het concrete leven van de gemeente in die tijd. Wie graag spreekt over de goede oude tijd, doet goed het hoofdstuk over de discipline aandachtig te lezen. Steeds weer moesten de kerkeraden ingrijpen en censuur oefenen. Hoeveel fouten daarbij ook begaan zijn, wij moeten er oog voor hebben dat ook hier pastorale bewogenheid de broeders dreef.

Er werd censuur geoefend op kerkelijk, zedelijk, maatschappelijk en economisch terrein. Dr. Evenhuis geeft uitvoerige voorbeelden. Ondeugende beeldhouwers en organisten werden cp het matje geroepen. Nationale zonden als dronkenschap, concubinaat, prostitutie en vechtpartijen werden bestreden en bestraft. Ook het sociale en maatschappelijke leven viel onder de censuur. Dr. Evenhuis verheelt de nadelen van de censuur niet. Maar terecht wijst hij er op hoezeer de Gereformeerden ernst wilden maken met de levensheiliging. Het verwijt dat leer en leven uiteengerukt werden, is daarmee weergelegd.

Vondel

Boeiend is ook het hoofdstuk, waarin de houding van predikanten en kerkeraden beschreven wordt ten aanzien van de culturele uitingen. Uitvoerig geeft de schrijver de strijd met Vondel weer naar aanleiding o.a. van de „Gysbreght van Aemstel".

Terecht maakt Dr. Evenhuis ons duidelijk, dat wij deze strijd alleen billijk kunnen beoordelen, als we het kader van die tijd niet buiten beschouwing laten.

Met de prins van de dichters heeft de kerkeraad, of liever: hebben de predikanten, het nodige te stellen gehad. Fel en venijnig zijn ze over de hekel gehaald. Men kan het nalezen bij Evenhuis in zijn uiteenzettingen over Vondel's hekeldicht: „De Rommelpot van 't Hanecot". Voortdurend wordt b.v. Trigland door Vondel op de korrel genomen. Dat de objectiviteit en de eerlijkheid bij de grote Vondel vaak ver te zoeken waren, blijkt uit de ongebreidelde verheerlijking van de remonstrantse kopstukken.

Zo geeft de schrijver ons een boeiend beeld van kerkelijk Amsterdam in de zeventiende eeuw. Belangrijke en minder belangrijke figuren worden ten tonele gevoerd. Schelmen en vromen, wijzen en dwazen, we komen ze volop tegen in de kerkeraadsprotocoUen. Een predikant, die zó druk was met zijn nevenberoep (zijn dokterspraktijk) dat hij vergat op de eerste kerstdag te preken; doopvaders, die soms pas na de preek in de kerk verschenen; kosters, die in de kerk koeien en varkens slachtten; een gravenmaker, die tijdens een kerkdienst bezig was een graf te openen, en zóveel lawaai maakte, dat de dominee zich niet verstaanbaar kon maken! Enz. Enz. (Slot volgt)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen