Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Augustinus’ Vroomheid Verbindt Mensen Van Alle Tijden

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Augustinus’ Vroomheid Verbindt Mensen Van Alle Tijden

Rijke oogst van publicaties onderstreept actualiteit van kerkvader

13 minuten leestijd Arcering uitzetten

De belangstelling voor het werk van Augustinus houdt maar niet op. Het geheim? Hij spreekt een taal die doorgloeid is van innerlijk verlangen, van een op Christus gerichte vroomheid, die tegelijkertijd geworteld is in het leven van alle dag. Met recht een klassieke en actuele kerkvader dus.

Uitgeverij Damon maakt zich nog steeds verdienstelijk met nieuwe uitgaven van Augustinus. Dit jaar verscheen een van zijn vroegste werken, Het ware geloof, geschreven in 391, al gauw na zijn bekering en vlak voor zijn priesterwijding. De kerkvader getuigt daarin dat de ware religie de vervulling is van wat filosofen zoeken als weg naar verlossing. De enige weg naar het goede, gelukkige leven is gelegen in het geloof in Christus, Die een persoon is en Die als zodanig ontmoet kan worden. De waarheid is alleen te vinden bij de “katholieke” en “rechtzinnige” christenen, concreet de Katholieke Kerk die in de hele wereld is verbreid. Terwijl de filosofen, in tegenstelling tot de christenen, de massa niet hebben bereikt, is dat wel het geval met de kerk als sacramentele gemeenschap.

Augustinus blijft in dit boek platoons denken als hij stelt dat de waarheid onbegrijpelijk is en onvatbaar voor de veranderlijke menselijke geest. Ook platonisch is het accent op de redelijke ziel, die heerst over het lichaam. Maar de rede kan ook weer niet zonder geloof en het gezag. “Het gezag vereist geloof en maakt de mens klaar voor de rede. De rede leidt hem naar begrip en inzicht.” Een typisch eerstelingsgeschrift dat op een mooie manier het Griekse en christelijke denken met elkaar verbindt.

Psalmen

Augustinus is altijd geïnspireerd geweest door de psalmen. Bij zijn bekering hadden de psalmen een grote rol gespeeld. Hij kon als kind genieten van de melodieën waarop de psalmen werden gezongen. De psalmen vormden het hart van de Schrift en hadden een profetische status, gericht op Christus. Ze waren vol geloof en godsvrucht. Typisch voor Augustinus’ symboliek is dat achter drie keer vijftig psalmen het mysterie van de Drie-eenheid schuilgaat.

In de bundel met vertalingen van de Enarrationes in Psalmos 110-117 becommentarieert Augustinus vers voor vers de groep halleluja-psalmen. Ze vormen een samenhangende groep, gericht op een publiek van pas-ingewijden, de ‘neofieten’. De psalmen ontlenen hun naam aan het Hebreeuwse woord halleluja, dat “Prijs de Heer!” betekent. Voor Augustinus brengen deze psalmen één van zijn belangrijke spirituele boodschappen over: wees niet hoogmoedig, maar nederig. Hoogmoed wortelt in “ijdele grootheidswaan.” “De hoogmoed verhindert de mens om over de smalle weg te lopen en door de nauwe poort naar binnen te gaan.”

Belangrijke thema’s in de bundel zijn de verhouding tussen Oude en Nieuwe Testament, de plaats van de Joden, de twee steden en de kerk als het lichaam van Christus. De Joden heten de vervolgers van de kerk, maar ze deden dit uit onwetendheid, zo wil Augustinus de angel uit dit pijnlijk feit halen. Laten we ook niet denken dat we met de naam Israël niets te maken hebben. “Nee, wij worden in de hoeksteen verenigd met hen die uit de Joden tot geloof kwamen, de apostelen eerst.”

Al legt Augustinus doorgaans de nadruk op het geloof dat door de liefde werkt, hij leert ook in deze bundel de rechtvaardiging door het geloof. “Je bent mens, je kunt niet rechtvaardig zijn als je niet eerst wórdt gerechtvaardigd, als je niet eerst gelooft in Hem Die de goddeloze rechtvaardigt.” Hij stelt dat het aantal ongelovigen groter is dan het aantal gelovigen. De mens leeft van genade, niet van eigen verdiensten, maar de christen dient de Heere vol ijver, “niet onder dwang, maar uit vrije wil.” Christus is onze Arts. Onze wonden hoeven we niet aan Hem te laten zien, Hij kent ze al. Het boek ademt diepe spiritualiteit, een verlangen om zich aan God toe te vertrouwen en Hem te dienen in het leven, dat steeds aangevochten is.

Dorsvloer

Augustinus was sinds hij bisschop werd, geschrokken van het christelijk gehalte van de gemeente. Aan de hand van de Bijbelse metaforen van dorsvloer en akker laat J. B. ten Hove in zijn proefschrift zien hoe de kerk volgens Augustinus een gemengd lichaam (corpus mixtum) is. Op de dorsvloer wordt het geoogste graan gebracht om koren en kaf van elkaar te scheiden, eerst door middel van dorsen en vervolgens door middel van wannen. En op de akker groeit onkruid en tarwe. Toch is het ware lichaam van Christus in wezenlijk opzicht niet vermengd met de hypocrieten. Want wat niet werkelijk en eeuwig met Christus is, maakt geen deel uit van Zijn ware lichaam.

Bij Augustinus groeit de metafoor van de dorsvloer tot zijn Bijbelse kroongetuige, aldus Ten Hove. Bij de eschatalogische dag van het wannen wordt koren en kaf definitief gescheiden. Maar voor die tijd zijn koren en kaf nog vermengd. Augustinus erkende dat manicheeërs recht van spreken hadden als ze wezen op de tekortkomingen van de Katholieke Kerk. Hij schrijft over de realiteit van mensen die zeggen dat zij christen zijn maar er niet naar leven. “Er zijn slechts weinig christenen die goed leven en veel christenen die slecht leven.” Maar voor de kerkvader is dat geen reden om de kerk te verlaten, want de dorsvloer is de enige plaats waar het koren wordt bijeengebracht.

Augustinus blijft fel tegen afscheiding. De kerk moet haar vleselijke leden (carnales) verdragen als kaf op de dorsvloer. Het kaf kan daar wel een gevaarlijke bedreiging lijken, maar in werkelijkheid is het koren veiliger te midden van dergelijk kaf dan wanneer het de dorsvloer zou verlaten. Augustinus verwerpt niet alleen de manichese voorstelling van een zuivere kerk midden in een zondige wereld, maar ook de donatisten die zichzelf beschouwen als de ware christenen en eigentijdse martelaren. Augustinus verwijt hen dat zij de wereldwijde kerk afschrijven op grond van de fouten. Het is een goddeloze misdaad om zich af te scheiden van de wereldwijde christenheid op grond van de zonde van het kaf.

Dat er zonden gedaan worden heeft volgens de kerkvader te maken met de blijvende zondigheid in de mens. De mens wordt door de doop wel gereinigd van de schuld die hij erft, maar de zondigheid als zodanig blijft levenslang. Zo is er de meest wezenlijke permixtio van de gelovige, een levenslang blijvende realiteit bij de gelovigen uit Adams nageslacht. In dat kader keert Augustinus zich tegen het geradicaliseerd heiligheidsperfectionisme van de pelagianen dat verder gaat dan dat van de donatisten.

Maar het is geen fatalisme. Want hij roept op dat het kaf koren wordt. Ten Hove: “De verandering van kaf in koren betekent voor Augustinus meer dan het participeren in de kerk. Het gaat hem om een innerlijke verandering van hart en wil.” En dan kan hij, hoe antipelagiaans hij ook is, toch weer de vrijheid nemen om een beroep te doen op de wilskeuze om koren óf kaf te zijn.

Nooit thuis

Augustinus is ook relevant voor de moderne mens. James K. A. Smith belicht in zijn boek On the Road with Saint Augustine de problematiek van Augustinus vanuit het perspectief van moderne filosofen om te laten zien hoe verrassend modern de kerkvader was. Augustinus was een rusteloze zoeker naar de zin van zijn leven, feitelijk een migrant/ vluchteling die vanuit Noord-Afrika in het Westen kwam. De kerkvader vatte het leven op als een weg, waarop de mens als rusteloze pelgrim voortgaat. Genade betekent dat je aan het einde komt van je zelfgenoegzaamheid. Het verlangen naar genade is de eerste genade. En je hebt steeds weer genade nodig om de weg tot het einde vol te houden. Pelagianisme is de grote leugen, die mensen aan hun eigen wil overleveren. “En niemand is meer Pelagiaans dan wij modernen.” Dat de vrije wil tot zonde komt, is een “donker mysterie”, aldus Smith, zij werkt ex nihilo, zonder een waarom.

De schrijver zegt rake dingen over de betekenis van de moeder, het belang van vriendschap, het omgaan met hartstochten en seksualiteit, de leegheid van de ambitie, de ijdelheid van kennis zonder een persoonlijke verhouding tot het voorwerp van de kennis. Augustinus viel eerst in de val van de manicheeërs, de “rationalisten” van die tijd. Augustinus dreef af van het geloof omdat zijn intellectuele vragen op gespannen voet stonden met het eenvoudige geloof van zijn moeder Monica. Maar in Ambrosius vond hij een vaderfiguur, die hem een intellectueel verantwoord antwoord gaf op de plausibiliteit van het christelijk geloof. Kortom, beide figuren zijn nodig in het worden tot een christen. Mooi wanneer Smith zegt dat Augustinus je niet alleen probeert te overtuigen, maar ook te bewegen.

Maria

De kerkvader inspireert zowel katholieken als protestanten. Beiden beroepen zich op hem. Dat betekent dat hij hun gezamenlijke kerkvader is. Uit het boekje van Quicke blijkt dat Augustinus Maria een belangrijke rol toekent, op het punt van het goddelijk moederschap, de ononderbroken maagdelijkheid (als volledige toewijding aan God), de heiligheid en Maria als model voor de kerk.

Toch blijft Augustinus zich uitsluitend baseren op de Schrift en het Credo, stelt de schrijver, en laat hij zich niets gelegen liggen aan de rijke apocriefe traditie over Maria. Daardoor blijft hij gespaard van latere mariologische excessen. We vinden bij hem dan ook geen gebeden tot Maria. Augustinus blijft gefocust op de bijzondere rol die Maria vervult in de heilsgeschiedenis, maar nooit ten koste van de unieke positie van Christus als de enige Verlosser. Doordat Maria Christus gebaard heeft, heeft ze een belangrijk aandeel in het goddelijke verlossingsplan, maar daar blijft het bij. Ze is geen medeverlosseres.

Maria helpt ons om het mysterie van de menswording van Christus beter te begrijpen, een sleutel om de volledige menselijkheid en goddelijkheid van Christus te verstaan. Augustinus verschilt van de traditie dat hij eerder de Kerk als de nieuwe Eva beschouwt, en niet Maria. De Kerk is onze ware moeder. Uiteindelijk is Maria zelfs een beetje ondergeschikt aan de Kerk, want ze is niet meer dan een lid van de Kerk, zij het een uniek, uitstekend en voortreffelijk lid. De plaats van Maria is niet aan de zijde van Christus, de enige Verlosser, maar aan de zijde van al diegenen die door Christus zijn verlost. Maria is primair een model van geloof voor alle christenen, de moeder van alle gelovigen. Zij munt ook uit in liefde, iemand die het Woord van God heeft beluisterd en in praktijk heeft gebracht.

Actualiteit

Augustinus is niet voor niets de eerste moderne mens genoemd. Deze titel kreeg hij vanwege zijn voortdurende reflectie op zichzelf waardoor hij zijn eigen bestaan tot voorwerp en onderwerp maakt. In het betreden van de reflexieve ruimte is hij zelfs een postmodernist avant la lettre, stelt Hans Alderliesten. Hij verbindt thema’s van Augustinus met actuele gebeurtenissen van nu en adstrueert hoe de kerkvader mensen van nu aanspreekt en inspireert. Andere tijden, dezelfde vragen. Hoe vind je rust in deze turbulente tijd. Augustinus’ zoektocht naar rust, vriendschap en waarheid is van alle tijden. De kerkvader is een zoeker naar het goede, het ware, het schone, ja, naar God. Als theoloog wijdt hij ons in Gods geheimen in, als zondaar is hij onze gelijke.

Alderliesten stelde een mooi Augustinus Brevier samen, met als bronnen de Belijdenissen en de Stad Gods. Augustinus wil een vriend van zijn lezer worden, zegt Alderliesten, en dat lukt zeker met deze prachtige uitgave, bedoeld als dagboekje. Het heeft de vorm van een gebed, waarin belijdenis, meditatie en lofprijzing samengaan. Augustinus komt hier naar voren als zoeker en zondaar, als vinder en heilige. Kenmerkende teksten, aan de hand van de Bijbeltekst. Het blijkt maar weer hoe doordrenkt het gedachtegoed van Augustinus is door de Bijbel. Er is gekozen om de teksten van de kerkvader in hedendaags taalkleed weer te geven. En dat is met recht een succes te noemen. Juist dan blijkt hoe dicht de kerkvader bij ons staat.

Wie zich het hele jaar aan de kerkvader wil laven, kan goed terecht bij het dagboek van Augustinus samengesteld door Henk Florijn. De teksten zijn vooral ontleend aan de preken van de kerkvader. Ze zijn over het algemeen kort. Wat mij betreft mochten ze wel langer zijn, omdat ze anders gauw het karakter hebben van losse citaten in plaats van dat ze een gedachte of thema min of meer grondig uiteenzetten. Maar aansprekend zijn de teksten zeker.

Jongeren

W. Fieret, jarenlang werkzaam in het onderwijs, mikt met zijn boek over Augustinus op jongeren. Veel contacten en gesprekken, ook tijdens zijn werk als lector identiteit aan het Hoornbeeck College, hebben hem tot het schrijven van dit boek aangezet. Hij citeert aan het begin van elk hoofdstuk een uitspraak van een jongere. Op die manier maakt hij een vertaalslag naar het thema dat in het betreffende hoofdstuk aan de orde komt. Ook eindigt elk hoofdstuk met gespreksvragen. Thema’s voor jongeren zijn een dub-belleven (‘stappen’ én naar de kerk gaan), hinken op twee gedachten, kiezen van een woonplaats zonder te kijken of je daar kunt kerken, vragen rond wetenschap en geloof, seksualiteit, mensbeeld (vrije wil contra genade). De insteek van Fieret is Augustinus als rusteloze zoeker die na lange periode de innerlijke rust vond en zich liet dopen. Fieret kritiseert het standpunt van Augustinus om de doop uit te stellen, vanuit de gedachte dat dan alle zonden vergeven zouden zijn. Kerkvaders hebben volgens Fieret terecht gesteld dat de doop niet voor de dood, maar voor het leven was. Als kinderen op jonge leeftijd gedoopt werden, hadden ze geen gelegenheid om de doop uit te stellen en konden ze daarom getuige in de wereld zijn.

De oogst van boeken laat zien hoe Augustinus mensen van nu blijvend aanspreekt. Hij komt zelfs modern over in zijn zelfreflectie, zijn verwoording van het oer-menselijk verlangen naar zin en zekerheid. Zijn nadruk op het hart, de innerlijkheid en geloofservaring kan huidige vormen van spiritualiteit inspireren. Het boeiende is dat Augustinus al deze elementen verbindt met de traditie van de kerk van eeuwen, voor hem de Katholieke Kerk. Hij betoont daarmee dat hij een katholieke en klassieke kerkvader is: zijn boodschap is van alle tijden.


Mede naar aanleiding van:

- Aurelius Augustinus, Het ware geloof; uitg. Brevier, Kampen, 2020; 198 blz.; € 14,99.

- Aurelius Augustinus, Over de psalmen. Uitweidingen 110-117; uitg. Damon, Eindhoven, 2020; 144 blz.; € 24,90.

- Hans Alderliesten, Augustinus voor mensen van nu. Wij zijn de tijden; KokBoekencentrum uitgevers, Utrecht, 2019; 128 blz.; € 16,99;

- W. Fieret, Augustinus. Van zoeker naar voorbeeld; uitg. Den Hertog, Houten, 2019; 174 blz.; € 17,50;

- Woorden van Augustinus. Dagboek; samengesteld door Henk Florijn; uitg. De Groot Goudriaan, Utrecht; 376 blz.; € 17,99;

- Augustinus Brevier. Woorden voor elke dag; samengesteld door Hans Alderliesten; uitg. De Banier, Apeldoorn, 2019; € 16,95.

- J. B. ten Hove, Koren en kaf op de dorsvloer. De kerk in het licht van het laatste oordeel. Een onderzoek naar de betekenis van de area als metafoor voor de ecclesia bij Augustinus; uitg. De Banier, Apeldoorn, 2020; 604 blz.; € 39,95;

- James K. A. Smith, On the Road with Saint Augustine. A Real-World Spirituality for Restless Hearts; Brazos Press, Grand Rapids, 2019; 240 blz.; $ 24,99;

- Gabriël Quicke, Maria, de waardigheid van de aarde. Augustinus’ visie op de moeder van Christus; uitg. Halewijn, Antwerpen, 2019; 42 blz.; € 5;

Dit artikel werd u aangeboden door: Protestants Nederland

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 1 januari 2021

Protestants Nederland | 24 Pagina's

Augustinus’ Vroomheid Verbindt Mensen Van Alle Tijden

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 1 januari 2021

Protestants Nederland | 24 Pagina's