Mystiek leidt tot zekere kennis

Abu Hamid ibn Muhammad al-Ghazali (1058-1111) heeft in de islam de status die Augustinus heeft in de christelijke traditie. Na de Koran wordt zijn werk nog altijd het meest gelezen in de islamitische wereld. Hij is in zijn tijd niet alleen bekend als theoloog en wetenschapper, maar staat ook bekend als een briljant jurist. Als imam van Bagdad is hij bovendien een van de naaste adviseurs van sultan Malik, de heerser van het toenmalige Arabische wereldrijk.

Al-Ghazali krijgt in 1085 de opdracht om een jonge elite op te leiden voor bestuurlijke en leidinggevende taken. Hij dient hen daartoe vertrouwd te maken met alle wetenschappelijke kennis en methoden die op dat moment voorhanden zijn – van biologie, fysica, geneeskunde, sterrenkunde, wiskunde, logica en rechten tot theologie en filosofie.

Geloofscrisis

Tien jaar later, in 1095, volgt echter een zware geloofscrisis. Al-Ghazali verliest daarbij zijn spraakvermogen en door het wegvallen van zijn slikreflex kan hij ook niet langer eten en drinken. Islamoloog Cornelis van Lit en filosoof Gerko Tempelman, de vertalers van de autobiografie van Al-Ghazali die onlangs verscheen onder de titel Verlost van onzin, proberen die crisis te duiden.

Al-Ghazali komt tot het schokkende besef dat hij, ondanks al zijn geleerdheid en harde werken, God (Allah) niet kende en voor Hem niet zou kunnen verschijnen. En zonder die kennis, zo ondervindt hij, hangt zijn hele bestaan en al zijn zogenaamde wetenschap ergens in het luchtledige. Zijn streven om al denkend op te klimmen tot God, is mislukt. In plaats daarvan voelt hij de grond steeds verder onder zijn voeten wegzakken.

Hij vraagt daarop de sultan om een sabbatical, met het excuus dat hij op bedevaart wil. Die sabbatical duurt uiteindelijk zo’n tien jaar, en zijn bedevaart voert hem niet naar Mekka, maar naar de islamitisch-mystieke centra in Damascus en Jeruzalem. Het is daar dat hij uiteindelijk tot geloof komt en de kennis verkrijgt die hem van alle twijfel geneest. De mystieke ervaring van wie God is geeft hem de zekere kennis die de wetenschap hem eerder niet vermocht te geven.

Vanaf dat moment keert hij zich fel tegen de pretenties van zowel wetenschap als theologie en filosofie. Zonder kennis van God lopen die name-lijk het risico te ontaarden. En degenen die zich daardoor op dwaalwegen laten brengen, daarin volharden, de waarheid ontkennen en een gevaar voor de samenleving vormen, verdienen de doodstraf.

Het zal niet verbazen dat zijn bekering Al-Ghazali een slechte naam heeft opgeleverd in zogenaamd weldenkende kringen. Volgens veel Arabische filosofen van zijn dagen leed hij aan godsdienstwaanzin. En in hun spoor gaan moderne critici van de islam nog een stap verder. Ayaan Hirsi Ali en mannen als Salman Rushdie en Robert Spencer zien een directe lijn lopen van Al-Ghazali naar Osama bin Laden en het streven naar een Islamitische Staat.

Volgens Van Lit en Tempelman is er echter een wezenlijk verschil tussen de overtuiging dat ketters de doodstraf verdienen, en de alledaagse praktijk van de rechtsspraak in die tijd. Anders dan de ayatollahs van onze tijd, heeft Al-Ghazali nooit een fatwa uitgesproken die iemand tot de doodstraf veroordeelde.

Daarnaast betekende zijn kritiek op wetenschap, theologie en filosofie niet dat hij deze zondermeer afwees; zijn stelling was alleen dat zij zonder kennis van God grote kans liepen tot verkeerde uitkomsten te leiden.

Zo was Al-Ghazali door mystieke ervaring tot ontwijfelbare zekerheid gekomen omtrent Gods wezen en de wezenlijke goedheid van de geschapen werkelijkheid. Die werkelijkheid was ook niet voor niets op een bepaalde manier geordend.

Actualiteit

Laat me dat illustreren aan de hand van een issue dat tegenwoordig speelt. Iemand die niet uitgaat van de goedheid van de schepping kan de daarin vervatte ordeningen gemakkelijk als toevallig en/ of onderdrukkend bestempelen en, derhalve, vatbaar achten voor verbetering of zelfs afwijzing. Dan vervalt ook de geldigheid van het volgens de traditie essentiële onderscheid tussen heteroseksualiteit en homoseksualiteit, namelijk dat binnen de ene voorplanting wel en binnen de ander niet mogelijk is.

Zo menen veel wetenschappers, filosofen en tegenwoordig ook theologen louter op basis van waarnemingen en logisch redeneren te kunnen besluiten tot de waarheid van de evolutietheorie. Iemand die er niet in gelooft, geldt dan per definitie als wetenschapsontkenner. Maar, zo zou Al-Ghazali zeggen, daarmee gaat men eraan voorbij dat achter datgene wat zich hier als wetenschap aandient wel degelijk een zeer bepaald wereldbeeld schuilgaat.

Ondanks alle verschillen tussen islam en christendom, zijn er ongetwijfeld veel christenen die zich op dit punt in de benadering van Al-Ghazali zullen herkennen. Als oproep voor een herwaardering van mystieke kennis én kritiek op de pretenties van veel van de huidige wetenschap en filosofie, kan ik Verlost van onzin dan ook van harte aanbevelen.

Naar aanleiding van...

Al-Ghazali, Verlost van onzin. Autobiografie; vertaald en ingeleid door Cornelis van Lit en Gerko Tempelman; uitg. Boom, Amsterdam, 2021; 224 blz; € 24,90.

Dr. J.O. van de Breevaart is redactielid van Protestants Nederland.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen