Boekbesprekingen

Deze grondige en vernieuwende dissertatie wil laten zien dat Zwitserse gereformeerde invloed op de Engelse Reformatie veel groter is geweest dan tot nu toe werd aangenomen. In het onderzoek is namelijk lange tijd gesteld dat Engeland een eigen reformatori-sche positie ontwikkelde met weinig invloed van het Europese vasteland. Toen men meer oog kreeg voor Europa, werd de aandacht gevestigd op de betekenis van Luther en diens rechtvaardigingsleer. Wainwright wil echter laten zien dat lutherse invloed op de Engelse Reformatie in de schaduw stond van de Zwitserse, met name die van Heinrich Bullinger, de hervormer van Zürich. Wainwright wil Bullingers betekenis voor Engeland aantonen door twee centrale noties in zijn theologie – het verbond en de sacramenten – te vergelijken met die van vier Engelse hervormers: William Tyndale, Miles Coverdale, John Hooper en John Bradford. Kenmerkend voor de verbondsleer van Bullinger, die hij in Zwingli’s spoor heeft ontwikkeld, is de bilaterale structuur waarin Gods genade en de menselijke verantwoordelijkheid nauw samenhangen. Terwijl Gods heilsbeloften en het verzoeningswerk van Christus het genadeverbond funderen en zijn uitwerking garanderen, fungeren het geloofsantwoord van de mens en zijn nieuwe levenswandel als onmisbare en voorwaardelijke schakels om het verbond een tweezijdig en wederkerig karakter te geven. Met enkele accentverschillen vertolken drie van de vier genoemde Engelse hervormers dezelfde verbondsvisie door zowel het unilaterale als het bilaterale ruimte te geven. Weliswaar heeft de reformatorische rechtvaardigingsleer een centrale plaats in deze verbondsconceptie, maar opvallend is hoe sterk noties als bekering en levensheiliging eveneens naar voren komen, zodat de ethische kant van het christen-zijn in de Engelse Reformatie een zwaar accent krijgt. Zwitserse invloed blijkt ook helder in de visie op de sacramenten, die eveneens de bilateraliteit van het verbond laat zien: doop en avondmaal verkondigen Gods genade en wekken tegelijk op tot toewijding en gehoorzaamheid.

Bradford is volgens Wainwright de hervormer die op een indirecte manier de Zwitserse invloed lijkt te bevestigen door een ander accent te leggen en het unilaterale van Gods genadeverbond centraal te stellen. Hoewel de mens verantwoordelijk is, kan hij volgens Bradford alleen maar geloven en als christen leven vanuit Gods verkiezende genade en het werk van de Heilige Geest. Bradfords eigenheid is goed te verklaren door zijn persoonlijke contacten met Bucer, toen deze van 1549 tot 1551 in Engeland verbleef. Bucer had nadrukkelijke aandacht voor de pneumatologie en de ordo salutis. In hun verschil met Bradford zou volgens Wainwright nog nadrukkelijker naar voren komen dat de bilaterale visie van Tyndale, Coverdale en Hooper op het verbond en de sacramenten onder invloed van Zürich vorm heeft gekregen..

Wainwrights boek roept bij mij twee kritiekpunten op. Ten eerste wordt de positie van Tyndale niet helemaal helder. Hoewel Wainwright aangeeft dat Zwitserse invloed op de bijbelvertaler minder duidelijk aantoonbaar is, gaat hij er toch van uit dat Tyndale heel goed kan zijn beïnvloed door Zwitserse bronnen. In Tyndales positionering mis ik echter de lijn naar Bucer, de hervormer die voor hem evenzeer theologisch betekenisvol kan zijn geweest. Tyndale heeft namelijk opvallende aandacht voor Gods Geest en het door Hem gedirigeerde vernieuwingsproces, een notie die bij Bucer nadrukkelijk aanwezig is. Daarom heeft recent onderzoek naar mogelijke invloed van Bucer op Tyndale gewezen. Helaas heeft Wainwright Tyndales theologische bronnen niet in deze richting onderzocht, want dit zou de uitkomst van zijn onderzoek enigszins kunnen nuanceren. Als namelijk niet zeker is dat Tyndale beslissende invloed van Bullinger heeft ondergaan, blijven er van de vier besproken Engelse hervormers nog twee over bij wie de Zwitserse lijn nadrukkelijk aanwezig is. Het is dan de vraag of je nog kunt spreken van aanzienlijke Zwitserse invloed. Ten tweede onderscheidt Wainwright sterk tus-sen de verbondstheologie van Tyndale, Coverdale en Hooper en latere ontwikkelingen, zoals de gereformeerd-orthodoxe ‘federal theology’ en de puriteinse nadruk op de ‘praxis pietatis’. Moet je echter persé spreken van scherpe verschillen of kun je meer uitgaan van ontwikkelingen die theologische en spirituele congenialiteit insluiten? Ik neig naar de tweede visie.

Toch is de hoofdboodschap van Wainwrights dissertatie helder en overtuigend: Zwitserse invloed op de Engelse Reformatie is onmiskenbaar geweest. Daarom heeft zijn studie het onderzoek naar de theologische en spirituele bronnen van de Engelse Reformatie in die zin beduidend verder geholpen dat niemand nog heen kan om de nauwe relatie tussen Engeland en het Europese vasteland in het algemeen en Zwitserse invloed in het bijzonder. Definitief is nu aangetoond dat de Engelse Reformatie niet in een vacuüm plaatsvond, maar theologisch werd gevoed door Zwitserse bronnen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen