Grenzen aan migratie naar Europa

Als we bedenken dat ieder jaar weer duizenden migranten verdrinken bij de oversteek van de zee die Europa van de rest van Afrika en Azië scheidt, dan mag gerust van een crisis gesproken worden. Dat is natuurlijk dramatisch, maar op zichzelf nog niet voldoende om van een crisis te spreken. De huidige crisis is vooral ontstaan doordat een toenemend aantal Europeanen bij monde van een toenemend aantal populisten geen genoegen meer nam met een al te gemakkelijk Wir schaffen das, en vraagtekens zette bij de morele grenzen van de migratie.

In gesprek

Hoe heeft het zover kunnen komen? En, niet minder belangrijk, welke mogelijke oplossingen zijn er voor deze crisis? Daarover gingen Paul Scheffer en Theo Francken onlangs in gesprek voor de camera’s van de Vlaamse zender VRT.¹ Scheffer is hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam. Al jaren pleit hij voor een realistisch alternatief voor het ‘links-liberale’ opengrenzenbeleid. Na zijn baanbrekende essay ‘Het multiculturele drama’ (2000), verschenen van zijn hand Het land van aankomst (2007) en, onlangs, De vorm van vrijheid (2018). Francken is een als populistisch bekend staande NV-A-politicus, en voormalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie. Hij deed vorig jaar in Continent zonder grens (2018) zijn visie op de migratiecrisis uit de doeken.

Tegen marrakesh

Zowel Scheffer als Francken zijn in bepaalde kringen ‘populair’ geworden door hun kritiek op de wijze waarop de integratie van met name niet-westerse immigranten in Europa verloopt. Een versoepeling van allerlei processen rond migratie, zoals beoogd door het in december ondertekende pact van Marrakesh, wijzen zij dan ook resoluut van de hand. De Belgische regering van premier Charles Michel struikelde dan ook niet geheel toevallig juist over dit punt. Coalitiepartner NV-A vond dat het pact niet getekend diende te worden. En wel om twee redenen. Het pact maakt onvoldoende onderscheid tussen illegale (zogenaamd ‘economische’) en legale (‘echte’) vluchtelingen. Bovendien is de verwachting dat het in handen van Europese rechters zal verworden tot een voor alle lidstaten bindend document, inclusief de bijbehorende boetes voor landen die bij nader inzien niet voldeden aan de progressieve uitleg van de daarin opgenomen afspraken.

Strenge buitengrenzen

Scheffer en Francken zijn het erover eens dat een strenge bewaking van de buitengrenzen noodzakelijk is om de Europese Unie toekomstbestendig te maken. Francken: ‘Een land zonder grens is geen land, een Europese Unie zonder grens is geen Unie. En daarvoor is te weinig aandacht geweest in het verleden. We zitten nu ge-lukkig in een fase waarin Frontex, het Europees agentschap voor grensbescherming, ook echt de mankracht krijgt, 10.000 man, die nodig is om de grenzen beter te bewaken…’

VRT: ‘Dat is beleid van Juncker [nu nog voorzitter van de Europese Commissie]…’

Francken: ‘…Juncker is door de omstandigheden gedwongen. Juncker zei in 2015 dat er niet zo erg is als hekken en grenzen. En nu, drie jaar later, is hij door de politieke situatie gedwongen, want zijn Europese Unie wankelt. Nu pas komt hij met 10.000 politieagenten om de grens te bewaken.

VRT: ‘Herkent u zich hierin, professor…?’

Scheffer: ‘Ja, want het grote probleem van Europa is dat de binnengrenzen zijn opgeheven, maar we ons niet gerealiseerd hebben dat we ook gemeenschappelijke buitengrenzen hebben die dan ook een collectief Europese verantwoordelijkheid zijn. Ons beider zoektocht is: hoe kunnen wij in vrijheid onze toekomst vormgeven in Europa? Rond globalisering in het algemeen en migratie in het bijzonder bestaat een gevoel van onmacht. Die onmacht zoekt een uitweg en kan zich heel gemakkelijk tegen de vrijheid gaan keren vanuit de roep om veiligheid. Dus ik zie dat er heel veel op het spel staat in Europa. Onze vraagstelling is dezelfde, al verschillen onze antwoorden soms wel degelijk.’

Oorzaken migratie

Om beter inzicht te krijgen in de aard van de problematiek, dienen we oog te hebben voor de oorzaken van migratie.

Scheffer:² ‘Die oorzaken zijn structureel. Daarbij moeten we denken aan demografische ontwikkelingen – met name de bevolkingsexplosie in delen van Afrika; klimaatverandering – zowel extreme droogte als overstromingen; aan de welvaartskloof tussen Noord en Zuid; aan politieke instabiliteit – waarbij het vooral gaat om gewelddadige conflicten; en tenslotte aan migratienetwerken – bestaande gemeenschappen van migranten trekken nieuwkomers aan. […] Daarbij leert de geschiedenis ons het volgende: telkens heeft het rijkere deel van de wereld de neiging om de kop in het zand te steken en te denken dat de migratieen vluchtelingenstroom wel zal afnemen. Echter, we moeten ervan uitgaan dat in de nabije toekomst meer mensen dan we ons nu voorstellen het risico van migratie of vlucht zullen nemen om hun leven te verbeteren.’

Francken is het daarmee eens, al heeft hij zijn bedenkingen bij de gedachte dat meer ontwikkelingshulp hier soelaas zou bieden.

Francken:³ ‘Het is wishful thinking om aan te nemen dat we de emigratiewens van tientallen mil-joenen Arabische, Centraal-Aziatische en Afrikaanse jongeren op een organische manier zouden kunnen afremmen via een eigen en ambitieus Europees ontwikkelingsbeleid. Meer ontwikkelingshulp zal, ironisch genoeg, in eerste instantie leiden tot méér clandestiene immigratie, omdat een verbeterd welvaartsniveau migratie juist bevordert…’

Van migratie tot crisis

Migratie als zodanig is echter niet het probleem. Maar het feit dat daaraan geen grenzen worden gesteld is dat wel.

Scheffer:⁴ ‘Zo worden de verworvenheden van een eeuw sociale vooruitgang in het Westen aangetast zonder noemenswaardig de stilstand in het armste deel van de wereld te verhelpen. Toenemende migratie kan tot een nieuwe ongelijkheid leiden in samenlevingen met een ontwikkelde verzorgingsstaat. Het is geen toeval dat mensen die het meest afhankelijk zijn van sociale zekerheid ook het meest gekant zijn tegen een toename van migratie. Het kan geen verrassing zijn dat de steun voor populistische partijen verhoudingsgewijs sterker uitvalt naarmate het opleidingsniveau van de kiezer lager is.’ Men zou dan kunnen denken dat de populistische revolte tegen immigratie een kwestie is van wat Scheffer de ‘wrokkige reactie’ van de lagere (midden)klasse noemt. Maar naast sociaaleconomische argumenten tegen het opengrenzenbeleid, is er op zijn minst ook reden voor een grondige cultuurkritiek.

Europees schuldcomplex

Francken:⁵ ‘De belangrijkste reden dat Japan, China en de Arabische golfstaten geen illegale migratie toelaten en Europeanen wel, is het typisch Europese schuldbesef. Eerst en vooral naar jezelf kijken, aan doorgedreven introspectie doen, morele zelfperfectie nastreven en morele superioriteit uitstralen: het zijn bij uitstek christelijke en daardoor Europese karaktertrekken.’

Om misverstanden te voorkomen, vervolgt Francken: ‘Christelijke waarden als naastenliefde, mededogen en vergeving hebben Europa heel ver gebracht. Van een gewelddadige slavenen kastenmaatschappij in de klassieke oudheid evolueerden de Europese maatschappijen gradueel naar zorgzame samenlevingen waarin oog is voor de zwakkeren en men minstens probeert niemand achter te laten. Zonder de christelijke moraalfilosofie was die evolutie niet gebeurd. Het is ook de christelijke filosofie die Europa de gedachte gebracht heeft dat elk indi-vidu in principe gelijk is en dat elk mens daardoor recht heeft op een menswaardige behandeling. En als we allemaal gelijk zijn in de ogen van God, wie is de Europeaan dan om daar anders over te denken? Dat was ook de boodschap die paus Franciscus bracht toen hij op 25 maart 2016 in het Vaticaan de voeten waste van moslimmigranten uit Mali, Eritrea, Syrië en Pakistan, die stuk voor stuk op illegale wijze in Europa waren geraakt.’

‘Het incorporeren van de christelijke moraalfilosofie en het behouden van de kern daarvan door het seculariseringsproces heen, en door de bloedige uitwassen van het nationaalsocialisme en communisme heen, is een prestatie die we als Europeanen met alle macht moeten koesteren. Het maakt ons tot wie we zijn. Het maakt ons beter als mens. Het maakt ons hechter en warmer als maatschappij.’

‘Maar, in de naoorlogse interpretatie ervan zijn sommige aspecten van de christelijke filosofie flink doorgeslagen. Met name de christelijke schuldcultuur is in ‘progressieve’ handen verworden tot een fatale combinatie van zelfhaat en verheerlijking van al wat anders is.’

‘Ik maak er een karikatuur van, maar soms lijkt het wel dat voor progressief Europa alles altijd onze eigen schuld is. Denk aan hardnekkige kwalen als kinderarmoede, werkloosheid en scholingsachterstand bij niet-Europese nieuwkomers. Fenomenen die zich in gelijk welke Europese lidstaat manifesteren, of die nu een eerder liberaal beleid voeren zoals in het Verenigd Koninkrijk, dan wel aan doorgedreven sociaaldemocratische social engineering doen zoals de Scandinavische landen. Het progressieve antwoord daarop is dan dat die achterstelling het resultaat is van gebrekkige integratie, die op zijn beurt te herleiden valt tot de bekrompenheid en het racisme van de Europeaan. Maar daarbij houdt het niet op. Zelfs mondiale problemen zijn onze collectieve schuld. De economische ongelijkheid tussen Noord en Zuid bijvoorbeeld. De misère in de Derde Wereld. Ga maar eens voor de spiegel staan!’

Een begin van een oplossing

Een oplossing voor de crisis is er om te beginnen alleen wanneer we weigeren onszelf nog langer een schuldgevoel te laten aanpraten.

Francken: ‘De armoede en de conflicten in Afrika en de Arabische wereld, die de motor vormen achter de migratiedruk op Europa, zijn niet de schuld en nog minder de verantwoordelijkheid van Europa. Europa kan daar fundamenteel niets aan veranderen, hoe groot onze verontwaardiging daarover als mens ook moge zijn. Dat betekent dat de Europeaan zich daar evenmin een schuldgevoel over moet laten aanpraten, en al helemaal geen morele plicht om de illegale migratie die daarvan het gevolg is klakkeloos te accepteren en te integreren in onze samenlevingen.’

Dat onderscheid tussen illegale en legale migratie, tussen arbeidsmigranten en vluchtelingen, dient inderdaad niet uit het oog te worden verloren.

Scheffer: ‘In het eerste geval gaat het niet om een humanitaire verplichting, terwijl de komst van vluchtelingen juist wel een beroep doet op morele beginselen. Spreken over ‘economische vluchtelingen’ is dan ook geen goed idee. Het leidt namelijk tot een moralisering van de arbeidsmigratie en tot een economisering van het vluchtelingenvraagstuk.’

Wat willen we wel?

VRT: ‘Meneer Scheffer, in uw boek probeert u migratie te becijferen…’

Scheffer: ‘Ja, ik heb het CBS gevraagd eens voor mij uit te rekenen wat de gevolgen zijn van een restrictief tegenover een ruimhartig migratiebeleid. Bij een restrictief migratiebeleid, zoals de meeste populistische partijen dat voorstaan, is er sprake van bevolkingskrimp, en gaan we terug naar 16 miljoen mensen. Een ruimhartig beleid leidt naar een bevolking van 20 miljoen mensen in 2060. Daar zit dus een verschil van 4 miljoen mensen tussen. Een verschuiving van 20.000 in het migratiesaldo per jaar, betekent decennia later 1,2 miljoen mensen meer of minder. Dus we hebben echt iets te kiezen. En ik ben ervoor om die oefening te doen. Wat opvalt, is dat men dat van links tot rechts ook steunt. En ik zou zeggen: dat kan niet alleen voor Nederland, maar ook voor België heel interessant zijn om te doen, omdat je dan ook veel beter op lange termijn ontwikkelingen op de arbeidsmarkt kunt bepalen, veel meer voorspelbaarheid kunt brengen in je humanitaire verplichtingen, en dan kunnen we denk ik mensen een oriëntatie bieden, en dan kun je ruime meerderheden hebben die je beleid steunen.’

VOL=VOL?

VRT: ‘Dat zou ook goed zijn voor België, becijferen wat we kunnen dragen en wat we nodig hebben…’

Francken: ‘We waren daar juist ook in de coalitie mee bezig. Dus ik ben het daar helemaal mee eens. Is Nederland vol? Is Vlaanderen vol? Is België vol? Dat is zo’n beetje de essentie van de vraag. En hoe pak je dat dan aan, demografisch…’ Scheffer: ‘Dat is niet de essentie van de vraag! Dat is een toch wel wat enge formulering. Mij gaat het om de vraag: wat hebben we op onze arbeidsmarkt nodig op lange termijn, en wat is onze humanitaire verplichting? ‘Vol=vol’ is het naar mijn idee niet. Het zou een overweging kunnen zijn qua ruimtelijke ordening, noem maar op. Maar het gaat in essentie veel meer om een voorspelbaar migratiebeleid.’

Francken: ‘Maar de emotionaliteit gaat natuurlijk wel dáár over. Een demografische prognose is heel belangrijk. En dat gaat toch wel degelijk ook over ‘vol’. Want ons land is wel wat vol. Op het vlak van ruimtelijke ordening om maar een ding te zeggen…’

Scheffer: ‘Maar laten we ook bedenken dat restrictief beleid naar bevolkingskrimp leidt. Dat levert economisch en maatschappelijk ook niet een heel erg aantrekkelijk scenario op.’

Voorbeelden volgen

Francken: ‘Mijn analyse is dat de crisis alleen is op te lossen wanneer we mensen redden, niet meer om ze in Europa aan land te zetten, maar om ze terug te brengen naar waar ze vandaan komen. Ik bepleit daartoe het Australische model, zij het een Australisch model 2.0. Ik bepleit geen inhumane situaties waarvan wel sprake is geweest. We moeten in samenwerking met vooral Tunesië die opvang organiseren, op onze kosten! Dat betekent dus een hogere bijdrage van de Belgische regering en de Belgische belastingbetaler aan UNHCR, de VN-vluchtelingenorganisatie, voor betere condities, onderwijs voor de kinderen in Libanon, in Jordanië en Turkije, maar ook een terugkeerprogramma dat we nu al volgen, maar dan veel meer…’

Scheffer: ‘U pleit voor het Australische model, soms voor het Canadese model, en niet toevallig denk ik ook in die richting. Dat zijn allebei landen die selecteren via een puntensysteem en daardoor veel explicieter vorm geven aan hun migratiepolitiek. Maar daarnaast voldoen ze ook aan hun humanitaire verplichting ten opzichte van vluchtelingen. Dus daar zit ordening in. Kijk, als je de publieke opinie in Canada of Australië bestudeert, die verschilt niet veel van die van Nederland of België, Duitsland of Frankrijk, maar er is veel meer rust rond het vraagstuk omdat er veel meer voorspelbaarheid en eigen keuzes in zitten. Het is geen migratie die burgers overkomt, maar waar ze zelf vorm aan geven. Daar hoort ook een uitspraak bij over de grens tot waar je humanitaire verplichting ten opzichte van vluchtelingen reikt. Dus Australië neemt 15.000 mensen vrijwillig op. Canada doet meer. Ik pleit ervoor jaarlijks 15.000 vluchtelingen op te vangen in Nederland, met een permanente asielcapaciteit, veel beter georganiseerd. Bent u daar ook voor in België...?’ Francken: ‘…een exact aantal. Dat zou ik zo niet kunnen zeggen, maar dat mag best ruimhartig zijn en daar heb ik geen problemen mee. Als je die veilig binnenvliegt, legale vluchtelingen, screen dan ook of die mensen wel inpasbaar zijn. We zeggen hier dat jongens en meisjes samen op school zitten en samen gaan zwemmen. Er zijn toch echt een aantal weigeringen geweest omdat ze zeiden: ‘Maar dan kom ik niet naar België…’

Scheffer: ‘Dat is hetzelfde als in Nederland. We leven ook niet naar de quota die zijn afgesproken. Ik ben ook tegen dwang wat dat betreft. Moraal die wordt afgedwongen door Brussel is geen moraal. Maar als je dan ziet hoe het gaat, dat is toch interessant. Er worden nu vanuit Turkije kwetsbare mensen gebracht, niet de weerbare jonge mannen, maar kwetsbare gezinnen. En dan wordt een op de vijf teruggestuurd omdat ze te radicale opvattingen hebben en een bedreiging zouden zijn voor de openbare orde.’

En geen dwang!

VRT: ‘U zegt moraal is niet af te dwingen. Maar de oplossing werkt toch alleen als we het Europees gaan doen?’

Scheffer: ‘Je kunt wel Europese afspraken maken, maar ik vind: een land als Hongarije of Polen kun je niet dwingen. Dat werkt in de praktijk niet. Maar ik merk ook als ik in die landen op bezoek ben dat mensen zeggen: we willen best in vrijheid, op basis van eigen keuze aan humanitaire verplichtingen gestalte geven, maar niet op de manier zoals die door Brussel wordt afgedwongen. Ik denk als wij in Europa het gesprek hebben met een coalition of the willing, landen die dat echt willen, op basis van een meer geordend beleid, dan is mijn indruk – ik kom op heel veel plekken – dat er altijd meerderheden zijn die verandering willen, en die zeggen: we snappen dat we een deel zijn van een groter geheel, maar wel verandering met een oriëntatie; we willen weten: waar gaan we naar toe! En dat is de kernvraag. We hebben het over migratie die ons overkomt, globalisering die ons overkomt, maar hoe geven we vorm aan wat ons voor ogen staat.’

VRT: ‘Is dat zo, dat we vaak vergeten dat er achter die getallen wel mensen schuilen…’

Scheffer: ‘We moeten altijd de mensen achter de getallen zien. Maar we moeten het ook aandurven om de getallen achter de mensen te zien. En die spanning hoort bij een open samenleving. Ik ben ervan overtuigd geraakt dat als we daar geen vorm aan geven, dan raken wij juist onze open samenleving kwijt. Want dan zul je de verkrampte reactie zien. Je ziet het in Italië, je ziet het in Polen, je ziet het in Oostenrijk…’

VRT: ‘We kunnen niet zonder grenzen…’

Francken:⁶ ‘We moeten zeker onze ogen niet sluiten voor al dat menselijke leed? Uiteraard niet. We moeten en zullen net meer doen. Helpen waar mogelijk en op de meest effectieve manier, dat moet de boodschap zijn. Maar dat hoeft helemaal niet in de vorm van permanente migratie naar Europa. Dat kan ook door meer en vooral betere opvang in de regio van herkomst. Een zelfgekozen humanitair engagement, als vrijwillige, onbaatzuchtige en zelfbewuste uiting van internationale solidariteit. Dat is wat we nodig hebben en wat opportuun is. Zonder mea culpa. Geen opgeheven vingertjes meer, geen gekruip door het Afrikaanse stof en vooral geen Europese opendeurdag meer. Die tijden zijn voorbij.’

Noten

1 Dit artikel is gebaseerd op een impressie van het gesprek dat Paul Scheffer en Theo Francken op 30 september 2018 hadden voor de camera’s van VRT nieuws. Dat gesprek is aangevuld met passages uit beider boeken. Zie voor het gesprek zelf: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/09/30/is-vlaanderen-vol-theo-francken-en-filosoof-paul-scheffer-in/.

2 De vorm van vrijheid, pp. 84-86.

3 Continent zonder grens, pp. 36-37.

4 5 De vorm van vrijheid, pp. 93-94.

5 6 Continent zonder grens, pp.45-51.

6 Continent zonder grens, p. 51.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen