Zou het waar zijn?

Wat is de juiste manier om ons met complotten bezig te houden? Om daar achter te komen wil ik in dit artikel nadenken over de vraag: Wat is de relatie van complottheorieën met de waarheid? Dit wil ik doen aan de hand van twee vragen. Als eerste, wat is een complottheorie en wat zorgt ervoor dat een complottheorie meer aandacht krijgt? Als tweede, wat is waarheid?

Complottheorie

Wat is nu eigenlijk een complottheorie? Wanneer krijgt een complottheorie meer aandacht? Ik denk dat complottheorieën gesteund worden door de volgende waarden:

Extravagantie. Hoe onverwachter, hoe beter. Als iets best wel te verwachten is, is het geen complot, maar iets wat iedereen kan bedenken. Bijvoorbeeld “Trump wordt gesteund door de arbeidersklasse” is niet zo extravagant, dus geen goede kandidaat. “De president van Amerika wordt gesteund door IS” is daarentegen totaal onverwacht en daarom een goede kandidaat voor een complottheorie.

Verborgenheid. Als iets algemeen bekend is, is het geen interessante complottheorie meer. Er is geen “complot”, ook al is het extravagant. Bijvoorbeeld, “Trump laat een muur tussen Mexico en Amerika bouwen” is extravagant maar een algemeen bekend voornemen, dus geen goede kandidaat.

Grootsheid. Hoe grotere invloed de mensen hebben die in de complottheorie voorkomen, hoe beter. De groten der aarde, heel de wereld: hoe meer erin betrokken is, hoe beter. Bijvoorbeeld: “De caissière heeft samen met de vakkenvuller vijftig bananen gestolen” is extravagant en verborgen, maar niet groots. Geen goede kandidaat voor een complottheorie. Iets met Bill Gates of een verhaal met Ursula von der Leyen is daarentegen een heel goede kandidaat.

Suggestiviteit. Deze laatste waarde van complottheorieën gaat over hun verband met de waarheid. Ik heb er even over nagedacht hoe ik deze waarde zou noemen. Eerst dacht ik “waarachtigheid” - complottheorieën gaan erom om te ontdekken wat waar is, een edel en hoog doel. Ze onderzoeken alle dingen en behouden het goede. Toch is dat niet waar, helaas. De zoektocht naar waarheid is namelijk moeizaam en saai: hoor en wederhoor, het rekening houden met een andere mogelijke uitleg, het wegen van bewijs, DNA-onderzoek, het verdiepen in de saaie, alledaagse omstandigheden. Dit is helaas vaak niet aan een complottheorie besteed - die moet het liefst flitsend en overweldigend zijn. Het gaat dus meer om een suggestie van de waarheid. Daarom is “suggestiviteit” een beter woord dan “waarachtigheid”. Waarom is die suggestie van waarheid dan wel een waarde van een complottheorie? Dat is vrij eenvoudig: Als je het niet brengt als waarheid, is iets wat onverwachts is geen complottheorie maar een grap.

Samenvattend, een complottheorie is extravagant, verborgen, groots en heeft de suggestie van waarheid. Als je deze waarden optelt, is het maar beter om je niet teveel door complottheorieën te laten bezighouden. De “grootsheid des levens” wordt namelijk als iets genoemd wat niet uit God is, maar uit de wereld. Jezus zegt ons ook dat we niet moeten vrezen voor degenen die het lichaam wel kunnen doden, maar de ziel niet - alleen God moeten we vrezen. ¹ Toch bestaan er natuurlijk ook vreselijke complotten die wel waar zijn en aan het licht gekomen zijn, die van de daken gepredikt moeten worden om de waarheid te laten zegevieren. Neem bijvoorbeeld het complot van Hitler en zijn kompanen om de Joden uit te roeien, of het bedrog van Poetin dat Oekraïne bevrijd moet worden: zulke complotten moeten aan het licht gebracht worden zodat we ertegen in verzet kunnen komen en bewaard te worden voor verkeerde daden. Dus dat brengt ons bij de tweede vraag: Wat is waarheid, hoe weten we wat waar is?

Waarheid

Om te beginnen, de rechter Pontius Pilatus stelde deze vraag aan Jezus. ² Helaas was het geen oprechte vraag, maar een retorische. Pilatus bedoelde waarschijnlijk: ‘Niemand weet wat waarheid is. Iedereen heeft zijn eigen waarheid en kan die vol vuur verdedigen.’ Het eerste aspect van waarheid dat ik wil noemen is dat deze gedachte van Pilatus een leugen is. Waarheid is niet maar een mening. Waarheid is te kennen. Waarheid berust op betrouwbare bronnen, en goed onderzoek op basis van betrouwbare getuigen of deugdelijk bewijs kan de waarheid aan het licht brengen. Dat geldt bij het bestuderen van de werkelijkheid om ons heen, maar ook bij bijvoorbeeld het bestuderen van teksten of van de Bijbel. ³ Dus we moeten niet te snel (ook niet onbewust) opgeven en denken: We zullen nooit weten wie het bij het rechte eind heeft. Nee, we mogen en moeten zelfs toetsen wat we horen en zien.

Maar waaraan kunnen we toetsen? Betrouwbaarheid begint bij God Zelf en bij Gods Zoon: Jezus is de Weg, de Waarheid en het Leven. ⁴ Hij is in de wereld gekomen om van de waarheid te getuigen. Door Hem weten we ook dat mensen van nature uit de vader van de leugen 5 zijn, de duivel, en dat we zijn begeerten willen doen. Hij heeft ons daarom voorbereid op mensen die in Zijn Naam zullen komen, en op een goddeloze wereldheerser die heel de aarde aanbidden zal. Hij drukt ons op het hart om te waken en te bidden. Hij maakt ons van blind, ziende. Hij is de definitieve uitleg van het eerdere Woord van God in de wet en profeten. We hoeven ons niet te schamen om Hem te aanbidden. Hij is de getrouwe Getuige die ons van de Vader gezonden is, de blinkende Morgenster. 6

Bronnen

Als we niet verleid willen worden door leugens, dan maakt het nogal wat uit, uit welke bronnen we putten. Als we luisteren naar onbetrouwbare of willekeurige stemmen op YouTube, Facebook of elders, staan we 10-0 achter wat betreft het vinden van de waarheid. Er staat natuurlijk wel “Beproef alle dingen, en behoud het goede” maar dat betekent niet dat we opgewassen zijn tegen elke leugen, of er ook maar tijd voor hebben om alles te onderzoeken. We moeten ook de tijd nemen om onze gedachten te vullen met alles wat waarachtig is, eerlijk, rechtvaardig, rein, liefelijk is en wel luidt, en dat betekent allereerst tijd nemen voor Hem die de Waarheid is en voor het getuigenis van naasten waarvan we weten dat zij in de waarheid wandelen. Aan hun vruchten kunnen we immers Jezus’ ware volgelingen herkennen. 7 Ons tijdperk kenmerkt zich door onwaarachtigheid. Onwaarachtigheid is wel van alle tijden 8 , maar die is nu ook overal te koop. 9 Soms misschien als misvattingen zonder kwade bedoelingen, maar ook als bedoelde misleiding. Maar als we deze stemmen zomaar ongetoetst herhalen kunnen we zomaar zondigen tegen het negende gebod: “U zult geen vals getuigenis spreken tegen uw naaste.” Laten we de beweringen toetsen en twee of drie betrouwbare ooggetuigen ondervragen voordat we dat doen. 10

Jezus heeft ons onze broeders en zusters ook gegeven om onze gedachten te toetsen. Er is niets zo ontnuchterend dan wanneer je vol vuur je theorie aan een vriend voorlegt en dat deze je met een glimlach, maar minder enthousiast dan jij, aanhoort. En twee weten meer dan één. We hoeven niet alles met “zelfonderzoek” te doen maar mogen ook “samen onderzoeken”. Belangrijk is wel om dit niet te doen met mensen die jij uitkiest om je theorie mee te delen, maar met een door God gegeven naaste - je broer of zus, je broeders of zusters in Christus (die allemaal immers andere gaven en talenten hebben).

Met open mind

Ten slotte moeten we eerlijk met argumenten omgaan en echt openstaan voor verandering van inzicht. Door een zaak van meerdere kanten te bekijken, door ons heel goed te verdiepen in de omstandigheden, door de meest waarschijnlijke verklaring voorrang te geven op de verklaring die ons het best uitkomt, en door deugdelijke redeneringen te gebruiken. We moeten dus ook kijken naar feiten en argumenten die niet in ons straatje passen. “Samenzweringsgelovigen omhelzen de feiten en argumenten die hun stellingname onderbouwen en negeren of bagatelliseren de informatie die in strijd is met hun overtuiging. Net als de rest van de wereld. Confirmation bias noemen psychologen die neiging (…). Wie eenmaal een duidelijke mening heeft, laat zich daar niet zo makkelijk meer vanaf brengen.” ¹¹ Laat het onder ons niet zo zijn. Laten we ras zijn om te horen en traag om te spreken. Salomo raadde ons al aan: “Hoor raad, en ontvang tucht, opdat gij in uw laatste wijs zijt.” ¹² Hoe weten we dus wat waar is? Samenvattend: door te beginnen bij de Waarheid - Jezus, en waakzaam te zijn door Zijn waarschuwingen voor de leugen. Door daarna te luisteren naar betrouwbare bronnen, in plaats van alles wat er te koop is. Door met onze naasten te spreken over wat ons bezighoudt. Door eerlijk met argumenten om te gaan en echt open te staan voor verandering van inzicht.

Complot en waarheid

De meeste, zo niet alle complottheorieën hebben een bedenkelijke verhouding met de waarheid. Daarom is het belangrijk dat we ze toetsen en waakzaam zijn voor onbetrouwbare en onware gedachten. Het is van levensbelang bij het vinden van de waarheid om te luisteren naar het onderwijs van Jezus, de Waarheid in eigen Persoon. Dat betekent dat we ook voorbereid moeten zijn op de misleidingen die er nu al zijn en nog komen gaan. Deze dingen hoeven ons niet bevreesd te maken, want Jezus zegt: “Vrees niet. Ik ben de Eerste en de Laatste en de Levende, en Ik ben dood geweest en zie, Ik ben levend tot in alle eeuwigheid. Amen.” ¹³

Noten

1 1 Joh. 2:16; Mat. 10:28.

2 Joh. 18:38.

3 Zie W.T.C. Bischop, The Epistemology of Textual Interpretation: A Study in Analytical Hermeneutics (2021).

4 Zie ook Alvin Plantinga, Knowledge and Christian Belief, 2015, over hoe geloof uit betrouwbare bronnen kan putten en daarom tot kennis leidt.

5 Joh. 8:44.

6 Joh. 14:6; Joh. 18:37; Mat. 24:24; Opb. 13; Luk. 21:36; Joh. 9:39; Mat. 5:17; Joh. 9:38; Opb. 1:5; Joh. 5:38; Opb. 22:16.

7 1 Thess. 5:21; Fillip. 4:8; Mat. 7:16.

8 Alicja Gescinska, Kinderen van Apate - Over leugens en waarachtigheid (Amsterdam 2020), p. 15.

9 “Dankzij internet en de versnippering van het medialandschap is het veel makkelijker geworden om ‘informatie’ te vinden die jouw blik op de werkelijkheid bevestigt.” Maarten Reijnders, Complotdenkers (Soesterberg 2017).

10 Deut. 5:20; Deut. 17:6.

11 Maarten Reijnders, a.w.

12 Jak. 1:19; Spreuken 19:20.

13 Opb. 1.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen