SGP’ers: gelukkige pessimisten!?

‘Gelukkige pessimisten’: sluit dit aan bij uw eigen indruk van de gereformeerde gezindte in het algemeen?

Ja, die constatering vind ik wel herkenbaar. Om met het eerste te beginnen: menselijk geluk in de horizontale betekenis van het woord is sterk afhankelijk van relaties. Het gros van de SGP’ers is opgegroeid in een ongebroken gezin en binnen een behoorlijk hecht netwerk, mede dankzij de betrokkenheid bij een kerkelijke gemeente. De geestelijke kant daarvan is het belangrijkst, maar laten we ook de sociale betekenis waarderen. Veel indruk maakte op mij een interview dat ik ooit had met de agnostische psychiater prof. Frank Koerselman. Die zei onder meer: “Een op de drie kinderen groeit op in een gebroken gezin. Ze durven daardoor bij het opgroeien geen relaties aan te gaan. De hele samenleving lijdt intussen aan bindingsangst. Het is een soort collectieve ziekte geworden.” ¹ Deze ernstige ziekte gaat de gereformeerde gezindte niet geheel voorbij, maar heeft daar minder massieve vormen.

Dan het tweede: pessimistisch. Vanuit de gereformeerde geloofsleer zijn SGP’ers niet optimistisch over de mens. Ze zijn opgevoed met de klassieke zinsnede uit de Heidelbergse Catechismus dat de mens onbekwaam is tot enig goed en geneigd tot alle kwaad. Dat kleurt hun mens- en maatschappijbeeld, al is dat lang niet altijd grondig doordacht en doorleefd.

Het SCP denkt bij de term ‘geluk’ aan ‘geluk in het eigen leven’. Welke invulling zullen mensen uit de SGP-achterban geneigd zijn aan deze term te geven?

Mijns inziens verschilt de SGP’er daarin niet zo veel van de doorsnee Nederlander. Ook binnen de gereformeerde gezindte zijn een harmonieus huwelijk, een hecht gezin, een goede gezondheid en plezierig werk waarvoor ook nog behoorlijk wordt betaald in hoge mate bepalend voor het gevoel van geluk. Of van ongeluk, als één of meer van de genoemde factoren ontbreekt of ontbreken. In Bijbels licht zijn het ook goede gaven van God, waarvan we in dankbaarheid mogen genieten.

In hoeverre denkt u dat hier nog sprake is van ‘geestelijk geluk’ in de authentiek bevindelijke betekenis van het woord?

De Bijbel leert dat het hoogste geluk ligt in het kennen van God en het leven met Hem. Dat hebben de meeste reformatorische christenen vanaf hun vroege jeugd meege-kregen, het komt naar hen toe als ze uit de Bijbel lezen en het wordt hun zondag aan zondag voorgehouden. Vandaar dat door hen wordt beleden dat het echte geluk verticaal van aard is. Maar de praktijk laat zien dat er nogal eens een discrepantie is tussen belijden en beleven. Op zichzelf hoeft dat niet te verbazen. De Bijbel leert ook dat onze ogen hiervoor geopend moeten worden door de Heilige Geest. Dan pas wordt het een doorleefde werkelijkheid, gevoed door het dagelijks Bijbellezen en de zondagse prediking.

Gaat het in toenemende mate toch ook om materieel geluk, in die zin dat de gereformeerde gezindte geboeid is geraakt door geld en goed?

Of dat in toenemende mate het geval is, durf ik niet te zeggen. Ik denk dat vooral mijn eigen generatie, die van de zestigers, het boetekleed past. De vooroorlogse generatie SGP’ers, meest behorend tot de kleine luiden, wist uit ondervinding van armoe of in ieder geval van gebrek aan luxe. De naoorlogse generaties, met name die van na 1960, maakten een enorme welvaartssprong en lieten zich meevoeren door het consumptieve denken.

Vanaf de kansels in de gereformeerde gezindte klonk nauwelijks commentaar daarop. Uitermate vreemd, gezien het feit dat het Nieuwe Testament gehechtheid aan aards bezit tekent als een van de grootste hindernissen op weg naar de hemel. Aan geen enkel ethisch thema wijdt de Schrift zo veel aandacht als aan de omgang met geld en goed. Dat bracht me ruim dertig jaar geleden tot het publiceren van het boek Geboeid door geld en goed. ² Materialisme vond ik een opvallender kenmerk van de gereformeerde gezindte dan vreemdelingschap.

Als ik me niet vergis, heeft de jonge generatie, zeker de hoger opgeleiden, weer meer oog voor het belang van niet-materiële zaken. Typerend is dat het gebruik van zaken door hen belangrijker wordt geacht dan het bezit ervan. Ook de zorg voor het milieu leeft onder jongeren sterker dan onder ouderen. Daarin houden ze de babyboomers en de zestigers een spiegel voor. Ook mijzelf!

Hoe waardeert u deze tendensen in de gereformeerde gezindte?

Het feit dat ik met twee medeauteurs een boek wijdde aan het materialisme in de gereformeerde gezindte, geeft aan dat ik niet gelukkig was met de naoorlogse ontwikkeling. Ik vond het opvallend dat vaak werd geredetwist over futiliteiten, terwijl deze zorgwekkende trend onbenoemd bleef of hooguit in algemene termen werd aangeduid. Nog kwalijker vond en vind ik het wegredeneren en -exegetiseren van teksten die glashelder zijn over het gevaar van rijkdom. Ik zou tal van voorbeelden kunnen geven, maar laat ik het bij één voorbeeld houden.

Meer dan eens hoorde ik vanaf de kansel dat de rijkdom van Salomo een zegen was. God beloofde Salomo naast wijsheid inderdaad ook een lang leven en rijkdom, maar daar was wel een voorwaarde aan verbonden: ‘Zo gij in Mijn wegen wandelen zult, onderhoudende Mijn inzettingen en Mijn geboden.’ Vervolgens lezen we hoe Salomo de belofte van rijkdom zélf gaat vervullen, door tegen Gods uitdrukkelijk gebod in – zie de koningswet uit Deuteronomium 17 – zich de paarden, de vrouwen, het zilver en het goud zeer te vermenigvuldigen. Ook nog eens ten koste van zijn volk, dat hij zware belastingen oplegde. Hoe kun je Salomo’s rijkdom dán een zegen noemen? De doorwerking van het materi-alistische denken in de gereformeerde gezindte acht ik voor een deel het gevolg van een blinde vlek in de prediking of een kromme verkondiging op dit punt.

Het zal duidelijk zijn dat ik waardering hebben voor de gesignaleerde trendbreuk bij jongeren. Ook in de prediking zie ik een groeiende aandacht voor de betekenis van Bijbelse matigheid en zorg voor het milieu. Dat vind ik winst, mits het niet doorslaat en het Evangelie een zaak wordt van doen en laten. Dan maken we van de blijde Boodschap een nieuwe wet en zijn we nog verder van huis.

Met ‘pessimistisch’ bedoelt het SCP: ‘pessimisme over de samenleving’. Naast het geluk in het persoonlijk leven is er volgens de gemiddelde SGP’er kennelijk alle reden tot zorg over allerlei tendensen in de maatschappij. Dat lijkt nog te duiden op enig sociaal engagement…

Binnen de kring van de SGP zie ik veel oprechte zorg over ontwikkelingen in de samenleving. Zeker nu de meest basale christelijke ordeningen worden ondergraven en omgekeerd. Jammer vind ik dat deze houding vaak samengaat met een sterke gerichtheid op de eigen kring en een zich schuilhouden in die kring. Wat dat betreft, is het sociaal engagement beperkt. Ook hier geldt dat de jongere generatie doorgaans het goede voorbeeld geeft. De oudere generatie valt wel op door de gulheid in het geven voor de kerk en voor goede doelen, via vertrouwde organisaties.

Een zwak punt van de gereformeerde gezindte, vreemd aan de eigen geloofsleer, is het denken in drie soorten mensen: Gods volk, ons soort mensen en de wereld. Waarbij de eigen kring doorgaans te roze wordt afgeschilderd (vanwege het gebrek aan zelfreflectie) en de buitenwereld te zwart (vanwege vooroordelen). Ondanks allerlei ontwikkelingen in onze maatschappij die terecht zorgen geven, is er in de brede samenleving dankzij Gods algemene genade nog veel goeds te vinden. Tal van seculiere mensen zijn in hun gedrag orthodox calvinistische christenen zelfs tot voorbeeld, zij het niet vanuit de band met God.

De vorm van sociaal engagement die mij het meest aanspreekt, is het zoeken naar middelen en mogelijkheden om een van God vervreemde samenleving weer bekend te maken met Gods blijde boodschap en heilzame geboden. Het verblijdt me dat ook in de rechterflank van de gereformeerde gezindte steeds meer gemeenten en particuliere christenen zich daarmee bezighouden. Een bijkomend voordeel van missionaire contacten is, dat karikaturale beelden over en weer worden bijgesteld. Met zulke beelden is niemand gediend.

Het SCP blijkt kiezers vooral gevraagd te hebben naar hun visie op de multiculturele samenleving, de Europese Unie en het vertrouwen in de politiek. Op die punten laat de SGP-achterban een score zien die vergelijkbaar is met die van de gemiddelde PVV- of FVD-kiezer. Verrast u dat?

Nee, dat verrast me niet. Laten we ze alle drie even onder de loep nemen. Het bagatelliseren van culturele verschillen levert weinig goeds op, dat is intussen wel duidelijk. Je kunt ze beter eerlijk benoemen. Tegelijk zou juist een Bijbels denkend christen moeten weten dat bloed, ras en taal in Gods oog niet van betekenis zijn. De bekende prediker J.C. Ryle vatte het kernachtig samen: ‘Door de aderen van ons allen stroomt het bloed van Adam en we hebben allen het reinigend bloed van Christus nodig.’ Een voluit Bijbelse gedachte, lijkt me. Dat maakt het des te opmerkelijker dat in SGP- kring een sterk cultureel superioriteitsgevoel leeft, ook een nationaal superioriteitsgevoel. Mede door het verheerlijken van ons nationaal verleden. Neem het gangbare denken over de Gouden Eeuw. Ik ben van mening dat het goud van die eeuw meer te danken was aan het huis aan huis trekken en akker aan akker brengen, waarover Jesaja in Gods naam het wee uitspreekt, dan aan de beoefening van godsvreze en godsvrucht. In de ten hemel schreiende handel in zwarte mensen liep ons land voorop.

De sterke gerichtheid op eigen land maakt blind voor de gevolgen van nationalisme. Gevolgen die we in de vorige eeuw in wel zeer ingrijpende vorm hebben gezien, en die we nu zie in het handelen van mannen als Poetin en Xi Jinping. De meeste SGP’ers zouden wat meer mogen hebben van Calvijn, een uitgesproken internationale denker. Ik zie zeker de zwakke kanten van de Europese Unie, maar de samenwerking heeft ook veel goeds gebracht. Samen werken en samen praten lijkt me in ieder geval wenselijker dan tegen elkaar vechten.

Tenslotte het lage vertrouwen van de SGP-achterban in de politiek. Dat heeft oude papieren. De SGP heeft lange tijd het wantrouwen ten opzichte van overheid en politiek gevoed. De houding van een man als ds. G. H. Kersten had onmiskenbaar populistische trekken. Vrijwel alles wat niet uit eigen koker kwam, werd verdacht gemaakt. Sociale voorzieningen die in lijn waren met de Bijbelse zorg die van een overheid mag worden verwacht ten aanzien van haar on-derdanen, moesten het zonder uitzondering ontgelden. Opmerkelijk is dat afschaffing of versobering ervan, in later dagen, opnieuw op kritiek van de SGP stuitte.

De huidige parlementariërs acht ik wat dit betreft eerlijker en edeler. Ze beoordelen wetsvoorstellen meer op hun merites, los van de vraag van wie ze afkomstig zijn. Maar het diepgewortelde wantrouwen ten opzichte van overheid en politiek is niet zomaar weg. Veelzeggend is dat de complotdenkers en omgekeerde-vlaggenfiguren meer dan oververtegenwoordigd zijn in orthodox christelijke dorpen, waar de SGP hoog scoort.

Het onderzoek van het SCP geeft per saldo het volgende totaalbeeld: SGP’ers zijn net zo gelukkig als VVD’ers en net zo pessimistisch als PVV’ers. Of: net zo gelukkig en pessimistisch als de gemiddeld wat hoger opgeleide en welvarender FVD’er. 3 Zit in die observatie een kern van waarheid, of is de gemiddelde SGP’er toch echt uit ander hout gesneden?

Ik vrees dat in die observatie méér dan een kern van waarheid zit. Het inmiddels wat getemperde enthousiasme van veel SGP’ers voor het populisme in het algemeen vond ik naïef. De waardering onder SGP’ers voor Baudet vind ik ronduit schokkend. Meer dan eens zingen we in de eredienst: ‘O Zoon, maak ons Uw beeld gelijk.’ Hoe kunnen we onder de indruk zijn van mensen die in handel en wandel het omgekeerde van Jezus’ beeld vertonen?

Wat dat andere hout betreft, zeker SGP’ers horen te weten dat het hele mensdom uit hetzelfde hout is gesneden. Het hout waarvoor Adam koos. En dat we allen aan een ander hout verbonden moeten raken. Het kruishout van Golgotha. Dat geeft hoge gedachten van God, bescheiden gedachten van onszelf, doet ons het goede van de naaste denken en maakt ons zeker niet pessimistisch. Omdat we weten dat Hij die aan het kruishout uitriep: ‘Het is volbracht!’, nu aan de rechterhand van de Vader zit en alles regeert naar Zijn wil. Met als uitkomst de volle openbaring van Zijn Koninkrijk op een nieuwe aarde waar gerechtigheid wonen zal. Wie aan deze Christus verbonden is, heeft niets te vrezen. Wie Hem afwijst, als D66’er, SGP’er of wie dan ook, heeft alles te vrezen. Dat besef doet veel verschillen verdampen en richt hoofd en hart op de zaken waar het echt om gaat in het leven.

BRONNEN

1 ‘Rijp gedrag van samenleving in crisistijd verrast psychiater Koerselman,’ in Reformatorisch Dagblad d.d. 24 maart 2020.

3 Burgerperspectieven 2018/4, p. 14.

4 A.P. de Jong, J. Koppelaar & H. de Vries (red.), Geboeid door geld en goed. De gereformeerde gezindte tussen materialisme en vreemdelingschap (Heerenveen 1991).

5 Zie naast het eerdergenoemde SCP-onderzoek ook de resultaten van het kiezersonderzoek naar aanleiding van de verkiezingen voor de Provinciale Staten in 2019: Forum-kiezer is vaak oud-PVV’er, maar vooral anti-Rutte | RTL Nieuws.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen