Ds. Jac. van Dijk (2)

Goed luisteren is een kunst. NPO radio 1 heeft het zelfs tot haar slogan verheven: ‘Wie luistert, weet meer.’ En dat geldt eveneens voor de preken van ds. Jac. van Dijk. Wie oppervlakkig naar zijn preken luistert, zal snel afhaken. Meer dan eens bedient Van Dijk zich in zijn preken van anekdotes die er op het eerste gezicht weinig toe doen. Ook schuwt Van Dijk het gebruik van humor niet en het is dan niet verwonderlijk dat de preken die nog online staan, meer dan eens op stevige kritiek kunnen rekenen. Het is echter de vraag of dat terecht is. Blijkt uit deze reacties juist niet dat zijn preken maar weinig begrepen werden?

Om iets over iemands prediking te kunnen zeggen, is het in de eerste plaats nodig om een groot aantal preken te beluisteren en die op hun inhoud te analyseren. Het vervolg van dit artikel zijn conclusies die getrokken kunnen worden uit de analyse van een 70-tal preken.

Wat in de preken van Van Dijk opvalt, is de grote hoeveelheid citaten. Van predikanten uit de volle breedte van de kerk, tot sportmensen, politici, musici, schrijvers en dichters; vrijwel alles komt voorbij. Van Dijk was zich zeer bewust van de tijd waarin hij leefde. Tegelijkertijd wordt niet elke persoon even vaak geciteerd. Er valt een zeker onderscheid aan te brengen. Wie een top tien zou willen samenstellen, komt daarbij op namen als Luther, ds. Paauwe, Calvijn, Guido Gezelle, Augustinus, professor Wisse, Van Lodenstein, Kohlbrugge, Spurgeon en ds. Leenmans, op de voet gevolgd door namen als Goethe, professor Schilder, ds. Fraanje en pater Henri de Greeve. Met een overzicht van deze personen wordt al iets zichtbaar van de veelkleurigheid die er schuilgaat achter de persoon van Jac. van Dijk.

Des te opmerkelijker wordt het, als we kijken naar de inhoud van de citaten. Want iemand citeren zegt nog niets over de inhoud van het citaat en de prediking. Wanneer we ons beperken tot de citaten van Luther en ds. Paauwe (die met stip het meest geciteerd worden), dan blijkt dat vrijwel al deze citaten gaan over bekering, over het aangevochten leven en de toe-eigening van het heil. Zo vertelt Van Dijk over die jonge dominee, die bij Luther komt en zegt nergens meer in te kunnen geloven, waarop Luther zegt: ‘Gelukkig, ik dacht dat ik de enige mens was die met die verschrikkelijke twijfels rondliep, maar ik merk dat er nog meer zijn.’ Van Dijk laat in zijn hart kijken, als hij in zijn preken opmerkt dat het ds. Paauwe was die zei: ‘Als je het benauwd krijgt, is dat een teken dat het goed gaat.’ Van Dijk besluit dit citaat met de opmerking: ‘Ik vergeet het van heel mijn leven niet!’ Het zijn thema’s die anno 2023 onverminderd actueel blijken te zijn. In een later interview zou de dochter van Jac. van Dijk haar vader een vat vol tegenstrijdigheden noemen. Daar wordt hier al iets van zichtbaar. Want daar waar Van Dijk in de prediking dichtbij komt en de aanspraak op het hart maakt, gebeurt dit altijd door middel van citaten. Met de levensbeschrijving van het vorige artikel in het achterhoofd valt dit te verklaren. Daarin werd kort genoemd dat Van Dijk veel te maken had met depressies, die ook een grote invloed hadden op zijn eigen geestelijk leven. Hij schrijft ergens dat hij een bezoek bewust vertraagde, zodat het gezin thuis alvast aan de maaltijd begon en ze zo zijn gebed niet hoefden aan te horen. Twijfel en aanvechting waren hem niet vreemd, integendeel. In zijn eigen memoires laat hij dit punt overigens onaangeroerd, alsof hij zich ervoor schaamde. En dat blijkt ook uit de wijze van formulering in de prediking. Als hij er voor zijn eigen beleving niet bij kon, dan moesten mannen als Luther en Paauwe de boodschap maar de gemeente indragen. Het eigen onvermogen voelend zat er niets anders op, dan door middel van citaten toch de boodschap over te brengen. En die enkele kwinkslag was dan niet veel meer dan het verbergen van eigen onvermogen.

Het veelvuldig citeren werd ook veroorzaakt door het gezelschapsleven. Zoals al eerder geschreven was Van Dijk er na zijn bekering een geziene gast. Het leverde hem zelfs kritiek op van ds. Kersten: ‘Man, als jij driemaal gepreekt hebt, zul je toch je jasje wel willen uitdoen en je pantoffels aantrekken. Je zegt maar dat ze op maandagavond moeten komen, maar dan zullen ze wel niet kunnen.’ Van Dijk schrijft zelf dat er op de gezelschappen de mooiste verhalen werden verteld, waarbij de Saulus-bekering altijd de meest begeerde was. ‘En maar knabbelen op de beschimmelde korsten van de bekering.’ Hoewel hij schrijft dat hij er ook mooie dingen heeft meegemaakt, komt hij tot de conclusie dat te vaak en te veel de mens in het middelpunt staat. Het maakt hem daarom buitengewoon voorzichtig om op de kansel iets te zeggen over eigen geestelijke beleving en daarom maakt hij graag gebruik van citaten. Met name de citaten van ds. Paauwe, met wie hij een goed contact onderhield, geven op dit punt inzicht in zijn eigen hart. ‘Is de Christus Gods gekomen tot en in uw ziel?’ Deze vraag van ds. Paauwe resoneert in menige preek, net als de opmerking dat de Heere spreekt in het ijle zwijgen, daar waar Hij in het harte gedragen wordt.

Daarnaast gaat een groot deel van de citaten van Van Dijk over het gebed. Het gebedsleven neemt een prominente plaats in, in het leven van Van Dijk. Mannen als Brakel en Fraanje worden op dit punt veel geciteerd. ‘En ik denk in dit verband altijd aan de oude Fraanje uit Barneveld. Ik zie dat witte hoofdje nog met dat grijze haar. En ik hoor Fraanje zeggen: ‘Vannacht zijn wij uit ons bed gegaan, we doen dat graag, om onze knieën te buigen.’’ Het is een citaat waarin Van Dijk indirect zijn eigen tekortkomingen woorden geeft. Ook de opmerking van Luther dat het Onze Vader de grootste martelaar uit de kerkgeschiedenis is, kan op zijn instemming rekenen. Volgens Van Dijk wordt er wel veel gebeden, maar is er maar weinig gebed. Groot is dan ook zijn achting voor een predikant die uit eerbied voor het gebed, het gebed aan het begin van een Bijbellezing oversloeg.

Zo blijkt wel duidelijk dat de uitdrukking ‘gereformeerde grappenmaker’ geen recht doet aan ds. Jac. van Dijk. Gedurende zijn leven had hij veel te maken met strijd, met aanvechting en twijfels. Daarin wist hij dat hij alleen van genade kon leven en klampte hij zich vast aan het Woord. Het gebed was voor hem met recht de ademtocht van de ziel en dat laat hij duidelijk merken in zijn prediking. Veel, zo niet alleszeggend is de titel van het laatste hoofdstuk van zijn eigen memoires. Dit hoofdstuk draagt de titel: ‘Kan dan ook een dominee zalig worden?’ Om dat hoofdstuk vervolgens af te sluiten met de woorden uit psalm 89: ‘Door U, door U alleen, om het eeuwig welbehagen!’

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen