Bevindelijk Zoals Ds. J.H. Zelle Was

Mijn Herinnering

In mijn jeugd hoorde ik een enkele keer de naam noemen van ds. J.H. Zelle (1907-1983). Ik heb hem nooit in levenden lijve gezien of gehoord. Ds. Zelle was emeritus predikant van de Gereformeerde Kerken in Nederland (synodaal) en ons gezin behoorde niet tot die kerkgemeenschap. In het dorp Sint Jansklooster, gelegen in de Kop van Overijssel, waar ik ben opgegroeid, waren vier kerken: een hervormde kapel (van oudsher het lokaal genoemd), een gereformeerde kerk, een gereformeerd vrijgemaakte kerk en de kleinste was een christelijke gereformeerde kerk, waar wij naartoe gingen.

Op de plaatselijke school met de Bijbel waren de hervormden en gereformeerden verreweg in de meerderheid. De hervormde gemeente was qua ligging confessioneel, de Bijbel werd er gelezen uit de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap van 1951 en men zong uit het Liedboek voor de Kerken. Dezelfde lijn werd gevolgd in de gereformeerde kerk. Wij als christelijke gereformeerden (die vasthielden aan Statenvertaling en psalmberijming 1773) vonden dat er bij ons op het dorp weinig tot geen verschil was tussen de hervormden en de gereformeerden. De school met de Bijbel die ik bezocht droeg het stempel van wat in de plaatselijke hervormde gemeente en de gereformeerde kerk gemeengoed was. De weinige christelijke gereformeerden hadden geen inbreng en de vrijgemaakten hadden hun eigen gereformeerde school. Bij het verlaten van de school met de Bijbel, aan welke school ik overigens absoluut geen nare herinneringen heb overgehouden – integendeel zelfs, kreeg ik een Bijbel in de al genoemde vertaling van het NBG. Deze staat nog altijd bij mij op de boekenplank.

De Legendarische Zelle

Met name mijn gereformeerde jeugdvrienden hoorde ik wel eens iets vertellen over ds. Zelle. Dat deden ze niet met andere dominees. Wel met Zelle! Hij was anders dan alle andere dominees. Zelle was een fenomeen en bracht je aan het lachen, zeiden ze. Van tijd tot tijd kwam hij een preekbeurt vervullen in de gereformeerde kerk van Sint Jansklooster. Ook bij ons thuis viel een enkele keer zijn naam. Maar wij gingen niet naar hem luisteren, we behoorden immers niet tot zijn kerk.

Al kende ik hem niet, uit de verhalen die ik hoorde kreeg ds. Zelle voor mij iets dat intrigeerde. Hij was, dat begreep ik wel, van de oude stempel, een degelijke dominee, en hij moest niets hebben van allerlei vernieuwingen in zíjn Gereformeerde Kerken. Maar hij was ook excentriek, een raadselachtige zonderling. Hij was een sportman, hij fietste en zwom iedere dag, behalve op zondag. Hij ging volstrekt zijn eigen gang. Er deden over hem allerlei verhalen de ronde. Onder meer dat hij eens over de deur van de kansel sprong en dat hij uit ijdelheid zijn haar zwart verfde met schoensmeer. Begin dit jaar is een omvangrijke biografie van ds. Zelle verschenen met de aansprekende titel Een tussenweg is er niet. Bearn Bilker, een gepensioneerd burgemeester, is de schrijver. Bilker heeft Zelle vaak horen preken en heeft hem ook persoonlijk gekend. Het boek leest als een trein, hoewel Bilker hier en daar wel erg gedetailleerd is.

Een kleine impressie. Johannes Hendrikus Zelle groeide op in Leeuwarden. Hij studeerde theologie aan de Vrije Universiteit, een studie waar hij twaalf jaar over deed. Al voor hij de pastorie betrad deed hij zoveel stof opwaaien dat een oudere predikant verzuchtte: ‘Men moet medelijden hebben met de gemeente, waar hij eventueel zal komen.’ Ds. Zelle diende slechts één gemeente, de gereformeerde kerk van Rockanje. Het werd een drama en hij werd na zeven uiterst moeilijke jaren losgemaakt. Op zijn 49e ging hij met emeritaat. Een psychologisch onderzoek wees uit dat hij een disharmonisch profiel had: hij was verbaal sterk, maar in sociaal opzicht zwak. Zelle keerde terug naar Leeuwarden en trok bij zijn moeder in. Proper was het er niet. Als Zelle de kachel al stookte, gebruikte hij oude kranten en her en der bij elkaar gesprokkeld hout. Hij vond het niet nodig dat de ouderlijke woning werd aangesloten op het riool. Zelle leefde spartaans en was extreem zuinig.

Jarenlang preekte ds. Zelle meerdere keren per zondag, soms wel viermaal, en doordeweeks sprak hij voor de kiesvereniging van de Anti-Revolutionaire Partij. Duizenden kwamen af op zijn preken en lezingen. In het laatste hoofdstuk van zijn boek schrijft Bilker: ‘Iedereen heeft voortdurend een strijd te leveren tussen kwaad en goed. Zelle wist dat met zijn preken zeer herkenbaar te maken. Ds. Zelle had ‘iets’, en dat ‘iets’ was een combinatie van persoon, stem, mystiek, spanning, gedrag, uitstraling, preken en uiterlijkheden. En op al die punten was hij absoluut eigenzinnig. Er ging iets van hem uit, het ‘trilde’ in de dienst, hier was ds. Zelle uit Leeuwarden, dé ds. Zelle. En hij had een duidelijke missie: ‘Bekeert u, nóg is het niet te laat.’ Op Hemelvaartsdag 1983 werd ds. Zelle dood achter zijn bureau aangetroffen. Hij is 76 jaar oud geworden.

De Bevindelijke Zelle

Er is door Bilker in zijn biografie een complete preek van ds. Zelle opgenomen over Genesis 13:12. Zelle heeft die in november 1962 gehouden in de gereformeerde kerk van Driesum-Wouterswoude (Fr.). Ook de gebeden zijn in hun geheel opgenomen. Uit het gebed voor de preek citeer ik een gedeelte bijna aan het slot ervan: ‘Maar Gij zijt een God Die trouwe houdt tot in der eeuwigheid en die in de diepste wonden die geslagen werden, volharding en vertroosting biedt naar de Schriften. Wij bidden U voor degenen die het moeilijk hebben met hun geloofsleven, die worden heen en weer bewogen als een rietstok aan de oevers van de vliet door de winden van deze tijd en die worden aangevochten door satans machten, die bekommerd zijn vanwege hun zonden, de ‘mochtiaden’, de beangstigden, die geen weg meer zien. Geef dat ze gaan naar dé weg, die van Christus, Die is de Weg, de Waarheid en het Leven. Wil zo al de noden van deze gemeente vervullen en wil ons zegenen in onze prediking.’

In hetzelfde gebed vraagt Zelle of de prediking bevindelijk en Christocentrisch mocht zijn. In een afzonderlijk hoofdstuk gaat Bilker hier nader op in. Zelle preekte niet uitsluitend hel en verdoemenis, maar verkondigde twee wegen, en geen tussenweg. Hij wees op de val in het paradijs en riep op tot bekering. Hij waarschuwde elke onbekeerde. Ds. Zelle stelde Christus en het heil door Hem verworven centraal. Immers Hij is de enige Weg Die leidt naar de hemelse Vader. Ds. Zelle preekte bevindelijk. Dat blijkt onder meer uit een preek gehouden te Ureterp over Johannes 21:1, die te vinden is op internet. Zelle laat in die preek zien dat de Heere Zich doorgaans eerst verbergt alvorens Hij Zich openbaart.

‘Mochtiaden’

In het hierboven geciteerde gebedsfragment blijkt dat Zelle oog had voor hen die aangevochten en bestreden zijn. Hij bezigt daarbij de mij onbekende term ‘mochtiaden’, een term die ds. Zelle steevast gebruikte. Volgens Bilker doelde Zelle daarmee op degenen die ernstig twijfelen over hun heil en vaak verzuchten: ‘Och, mocht het nog eens komen te gebeuren dat ook ik behouden werd.’

Het laat zien dat voor ds. Zelle het eeuwige behoud van zijn hoorders geen vanzelfsprekendheid was. Dat wedergeboorte en bekering noodzakelijk zijn. En vooral dat hij aandacht schonk aan de ervaring van de bekommerde, van degene die geen geloofszekerheid heeft of die gedurig vreest dat het heil niet voor hem bestemd is. Het is zeer opmerkelijk dat een dominee uit de Gereformeerde Kerken, die ruim veertig jaar geleden overleed, hier oog en hart voor had. Zelle was een wonderlijk mens, onnavolgbaar, mysterieus en voor menigeen onuitstaanbaar. Hij had vele gebreken en was een vat vol tegenstrijdigheden. Maar in zijn preken vertolkte hij op een geheel eigen wijze het bevindelijke element. Ds. Zelle laat ons zien dat de bevinding inclusief de onafscheidelijk daaraan verbonden aanvechting en twijfel iets katholieks is, dat een rechtmatige plaats ontvangt in het getuigenis van Christus’ Kerk van alle eeuwen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen