DAT BELEEF IK TOCH ANDERS Over geloof en kennis in een gevoelscultuur

Het thema voor deze dag klinkt nogal complex. Laat ik het inleiden door te wijzen op de roman van Franca Treur, Dorsvloer vol confetti. Ik vermoed dat velen van u er in ieder geval van hebben gehoord, of mogelijk het boek zelfs hebben gelezen. Treur beschrijft daarin de jeugd van een meisje, Katelijne, dat opgroeit in een reformatorisch boerengezin, maar dat langzaamaan weggroeit van de belevingswereld van dat gezin. Treur beschrijft dat alles met grote mildheid en kennelijke liefde voor het milieu waar ze zelf ook uit komt - het boek heeft veel autobiografische trekken. Het is totaal anders dan de bitterheid van Maarten ’t Hart of ook de stijl van Jan Siebelink.

Het aangrijpende in het boek is de vervreemding tegenover kerk, godsdienst en God die je ziet groeien. Katelijne hoort wel dat er ‘iets’ met je moet gebeuren, ze heeft een bekeerde oma die er uit kan vertellen, ze bidt ook om vergeving van zonden en zoekt God op een bepaalde manier, maar vindt niet. Zij stelt eigenlijk de meest prangende vragen naar God, maar iedereen is druk met wat anders: moeder met haar tuin, vader met de koeien, de ouderlingen met meester Wisse die voorbij fietst (en waar gaat hij toch naar toe?). En oma is vooral in zichzelf geïnteresseerd en in andere bekeerde mensen. Katelijne kan er niet bij. Wel vindt ze ‘een iegelijk’ de mooiste woorden uit de Bijbel, want dan kun je doen alsof je het zelf bent. Zo zie je Katelijne vervreemden, op een aangrijpende manier.

Wat het autobiografische betreft: in verschillende interviews heeft Franca Treur verteld dat ze tijdens haar studie besloot zich geen christen te noemen, omdat ze geen persoonlijke ervaring met het bestaan van God had opgedaan, zoals haar christelijke medestudenten, en omdat ze merkte dat je in de literatuurwetenschap veel meer zondvloedverhalen vindt dan alleen het Bijbelse - en waarom zou de Bijbel dan waar zijn?

Daar zijn we bij de vragen van gevoel en kennis in relatie tot geloof. Treur zegt eigenlijk: ik heb het nooit ervaren, en dus kan ik het niet geloven. Mijn gevoel indiceert de waarheid - en op dit punt gebeurt dat niet.

Anderzijds vind je hier ook hoe ontwikkeling in kennis (de zondvloedverhalen) kan leiden tot een afscheid van het christelijk geloof. Toch is dat bij Treur niet wat voorop staat - het is vooral het gevoel van vervreemding. Ik wilde de vragen van wetenschap en geloof vanochtend maar laten liggen; als ik ze al zou kunnen behandelen, ontbreekt de tijd.

DRIE VOORBEELDEN

Laat ik ons onderwerp verder toespitsen door een drietal pastorale praktijksituaties te benoemen.

Je bent op huisbezoek bij iemand die moeite heeft met iets in de kerk of in de eredienst. U zet uw beste beentje voor en probeert aan te tonen dat de manier waarop het gaat, past bij gehoorzaamheid aan de Schrift. Het zou zo maar kunnen dat het gesprek doodbloedt na de opmerking van degene die u bezoekt: en toch beleef ik het anders. Of: mijn gevoel zegt… Tja, en dan staat de wagen stil: want als je het zo beleeft, kun je het toch niet anders gaan beleven, nietwaar?

Een tweede situatie. U bent bij een student op bezoek. Misschien komen er wel allerlei scherpzinnige vragen over het verstaan van de Schrift, of over de relatie tussen wetenschap en Schrift. Vragen waar u bij lange na geen antwoord op heeft. Maar dat is nog niet zo erg. Het moeilijke punt in het huisbezoek zit daar, waar die jongeman verzucht: ‘ik weet het allemaal wel, maar ik belééf er zo weinig aan.’ De een zal dat wijten aan de kerk, waar zo weinig aandacht is voor gevoel, maar vele anderen zullen zich vertwijfeld afvragen: is dit nou geloof? Met mijn verstand stem ik het allemaal toe, maar als je nou nooit echt iets voelt, iets beleeft - is het dan wel goed?

Je hoort het aan, probeert leiding te geven, maar je vraagt je bang af: dit zal er toch niet één zijn die uiteindelijk besluit dat hij niet kàn geloven en dus alles maar opgeeft?

Een derde. Een gesprek met een belijdeniscatechisante. Fijn dat ze geloofsbelijdenis wil doen, je merkt dat ze echt enthousiast is. Maar op een bepaald moment vraagt ze je op de man af: waarom moeten we eigenlijk ook allerlei dingen leren op de belijdeniscatechisatie, en wordt dat ook getoetst? Het gaat toch om je geloof, om je hart? En je zoekt naar woorden om te vertellen dat geloof niet zonder kennis gaat, maar of het overkomt…?

Zo maar enkele voorbeelden die laten zien hoe moeilijk het is om kennis én (geloofsvertrouwen bij elkaar te brengen of te houden. We merken, vermoed ik, allemaal de enorme hang naar beleving en gevoel, en anderzijds de kramp waar we in terecht komen als dat gevoel ontbreekt. Dit wordt aangejaagd door de gevoelscultuur waar we in leven, waar geldt dat slechts dàt waar is, dat waar voelt. Het gevoel staat voorop.

We zien daarnaast dat de kennis van Bijbel en belijdenis afneemt, onder gemeenteleden en kerkenraadsleden. Kennis lijkt ‘uit’ en gevoel is ‘in’. Ik spreek het vermoeden uit dat, als u jongeren zou vragen naar omschrijvingen van het geloof, dat daar heel veel ‘gevoel’ in naar voren komt, en heel weinig ‘kennis’. Maar hoe zou het zijn als we ambtsdragers zouden bevragen op hun kennis van, bijvoorbeeld, de Nederlandse Geloofsbelijdenis? Velen (ouderen en jongeren) vinden parate kennis steeds minder nodig, omdat je wat je nodig hebt, vaak snel via allerlei middelen, zoals het internet, kunt vinden.

Maar… is dat eigenlijk erg? Was het voorheen niet allemaal te rationeel, te verstandelijk? Werden toen gevoel en verstand niet op een andere manier tegen elkaar uitgespeeld? Had het verstand toen niet al te zeer het primaat? We hoeven niet te verlangen naar hete hoofden en koude harten.

Nu, over deze vragen mag ik spreken. Ik verken graag met u het terrein, om aan het einde van mijn referaat weer terug te komen bij de genoemde praktijkvoorbeelden.

KENNEN EN VERTROUWEN

Graag begin ik met er op te wijzen dat in het Bijbelse geloofsbegrip kennen en vertrouwen ineen liggen. Onze Heidelbergse Catechismus omschrijft het geloof dan ook als niet alleen een stellig weten, maar ook een vast vertrouwen (zondag 7). Nu zijn ‘kennen en vertrouwen’ nog niet direct hetzelfde als ‘verstand en gevoel’. Het oudtestamentische grondwoord voor ‘kennen’ duidt niet puur verstandelijke of abstracte kennis aan, maar omgangskennis, kennis van nabij; het woord kan zelfs voor de meest intieme omgang tussen man en vrouw worden gebruikt. ‘Kennen’ doe je niet alleen met je hoofd, maar met je hart en hand, met heel je leven. Geloofskennis in de ware zin van het woord is niet enkel een zaak van het hoofd, maar ook van het hart. God kennen is Hem vrezen en vertrouwen, échte kennis is een zaak van liefde.

Anderzijds geldt dat ‘vertrouwen’ in Bijbelse zin meer is dan een gevoel. Het is een hangen aan Gods beloftewoord: hangen aan Gods lippen bij wijze van spreken. ‘Op U, o HERE, betrouw ik’ (Psalm 31, zie ook Psalm 71) is geen emotie die opborrelt, maar betekent: ‘Bij U schuil ik’. Tegen het gevoel van de angst in, tegen de klippen op - op U vertrouw ik. Waarom? Omdat je wéét wat je aan de Here hebt. Zo zegt Paulus het: ‘Ik weet in wie ik geloofd heb’. Is dat verstand of gevoel? Die vraag is helemaal niet aan de orde. Het is geloof, kennen én vertrouwen! Waar het geloof zo functioneert, overstijgt het de vermeende tegenstelling tussen verstand en gevoel, omdat het een existentiële, of liever: bevindelijke, kennis is. Ik geef de voorkeur aan de term ‘bevindelijke kennis’ omdat het meer dan de term ‘existentiële kennis’ uitdrukt dat deze kennis ontvangen wordt door Woord en Geest. Calvijn heeft het zo gezegd, dat we ervaren, beleven, dat God écht zo is als Hij in zijn Woord zegt dat Hij is. Dat is het werk van de Heilige Geest. Daar zit direct een kritisch element in richting de gevoelscultuur: het gaat niet om de beleving op zichzelf, het autonome gevoel, maar om de persoonlijke beleving van de waarheid van Gods Woord, ook voor mij. Daarmee is dus niet elke godsdienstige beleving goedgekeurd; integendeel.

PERSOONLIJK

Willen we als ambtsdragers op dit punt geestelijk leiding kunnen geven, dan is allereerst nodig dat we zelf hier bij leven. Een gezond geloofsleven verwordt niet tot een set verstandelijke waarheden die naar believen naar voren worden gehaald, of tot een bijzonder gevoel zondermeer. Als dat gezonde geloofsleven ontbreekt, wordt het erg moeilijk, zo niet onmogelijk, om anderen hierin leiding te geven. Dát is de belangrijkste voorbereiding voor het huisbezoek, en overigens voor elke zondag opnieuw.

Broeders, kennen en vertrouwen wij de levende God? Uit de aard der zaak wordt dat, als ons geestelijk leven gezond is, nooit een vanzelfsprekendheid, een pro memorie post. Zoals het in je huwelijk geen goed teken is als alles enkel vanzelfsprekend is, zo is het in de verhouding tot de levende God. Anders gezegd: oefenen we ons in de ‘verborgenheden van geloof zoals het klassieke formulier voor de bevestiging van ambtsdragers het zegt?

Wat is dat dan? Het is een kwestie van me oefenen, of liever: laten oefenen, in het vertrouwen op Gods beloftewoord. Alle stemmen moeten verstillen voor de stem van God. ‘Spreek Here, want Uw knecht hoort’.

Calvijn zegt het zó: ‘alle rechte kennis van God wordt uit gehoorzaamheid geboren’. Gehoorzaamheid is niet gemakkelijk, en zeker in onze tijd is het niet populair. Maar de echte geloofskennis begint bij bekering tot gehoorzaamheid. Geen geloofsbeleving zonder bekering.

Op deze manier overstijgt het geloof de vermeende tegenstelling tussen verstand en gevoel. Het is God liefhebben met heel je hart, met heel je verstand en alle krachten.

Laat ik wijzen op de praktijk van het gebed, waarin het leven op Gods beloften in het bijzonder gestalte krijgt. Juist in het gebed ontvonkt de echte geloofsbeleving aan Gods beloftewoord.

Calvijn tekent in zijn commentaar op Psalm 119:107, ‘maak mij levend naar Uw Woord,’ aan: ‘ons gebed is koud, of liever: helemaal geen gebed, als Gods belofte ons niet vervult met moed in onze moeite en angst’. Dat is wat anders dan drijven op emoties, of goedkope gevoeligheid - het is het werk van de Heilige Geest, die met Gods beloftewoord het ware geloof werkt en versterkt. De verhoring van het gebed is dan ook niet een kwestie van mijn gevoel, maar van Gods beloftewoord (vgl. zondag 52 HC, antw. 129). Daarom klampt David zich aan Gods belofte vast, ook als God hem de rug lijkt toe te keren.

Leven wij als ambtsdragers zó? Waar we zelf in de aanvechting weten van het leven op Gods beloftewoord, op hoop tegen hoop, daar hebben we ook wat te melden in het gesprek met wie hier klem zit. Dan weten we er immers persoonlijk van hoe je beleving soms achterblijft bij het vertrouwen op Gods belofte, waardoor het schuurt en het op de hoop aankomt. Hoe je soms niets ziet, niets begrijpt en niets ervaart van Gods aanwezigheid. En dan toch gaan, soms in het duister, in het spoor van de Goede Herder. Bij de beleving van een ander uitkomen kun je niet, maar bij Gods beloften toch wel.

PREDIKING

Uiteraard houdt dit alles ook verband met de prediking. Er moet bevindelijk gepreekt worden, dat wil zeggen: het werk van de Heilige Geest in het hart van de gelovige, waardoor hij ondervindt dat God is zoals Hij zegt dat Hij is, dient een plek te krijgen in de prediking. Maar dan niet enkel zo dat er nog eens wordt beschreuen hoe de Here werkt, maar dat de hoorders voor de levende God worden gesteld, voor zijn gericht en zijn belofte. Waar dat gebeurt, staat ook mijn gevoel en beleving niet meer op zichzelf. Daar wordt het onmogelijk om enkel met een beroep op mijn gevoel te werken. De uitspraak ‘dat beleef ik toch anders’ werkt daar niet meer, want - zoals iemand dat eens scherp verwoordde - als de Schrift mij niet ligt, moet ik maar anders gaan liggen.

Hoe snel raken we hier niet bij vandaan, en verwordt ons (mijn!) preken tot het overdragen van kennis, of tot de expressie van een bepaald gevoel. Telkens opnieuw moeten predikers en hoorders onder de tucht van het Woord komen om deze ware geloofsbeleving te ontvangen.

Dat Woord stelt mij onder kritiek, ook mijn gevoel en beleving. Met heel mijn leven word ik immers voor Gods aangezicht gesteld, ook met mijn gevoel. Dan is dat niet langer het zelfstandige, autonome gevoel, waar geen argument of redenering tegen helpt, en waar niemand tegenin mag gaan. Het Woord van God is sterker dan welke redenering ook, maar is ook krachtiger dan welk gevoel ook.

Hier spreken we over het werk van de Heilige Geest, door middel van dat Woord, die het ware geloof doet ontvonken aan dat Woord en die het in stand houdt, versterkt, en geregeld zelfs boven het gevoel doet uitkomen.

In de Psalmen zien we vaak hoe de Psalm omslaat waar de psalmist zich door het geloof vastklampt aan wie de Here is, en aan Zijn belofte. Je ziet het in Psalm 56, bijvoorbeeld. David is in het nauw, de vijanden bedreigen hem. ‘Dit weet ik, dat God met mij is’. Dat zet alles in een ander licht.

Daarom is het zo belangrijk dat prediking werkelijk belofteprediking is, die de loutere beschrijving van standen van zaken overstijgt.

Dat wat het gevoel betreft. Hoe zit het met de kennis? Wie werkelijk de Here vertrouwt, zal toch ook willen wéten? Hoe kan het dan dat je in allerlei verbanden waarneemt dat de kennis van Gods Woord en zeker van de gereformeerde belijdenis eerder minder dan meer wordt? Dat zullen we dan ook een geestelijk probleem moeten noemen.

Wat is er aan te doen? Ik verwacht veel van de klassieke leerdienst - als het goed is, is de prediking niet saai of voorspelbaar, maar juist voluit levend, concreet en actueel. Bovendien is onze Heidelbergse Catechismus is een door en door bevindelijk boek; geen dorre, abstracte stof die het leven niet raakt. Integendeel, je vindt er echt doorleefde en echt levende geloofstaal.

HUISBEZOEK

Laat ik dit alles toespitsen op het huisbezoek en terugkeren naar de voorbeelden waar we mee begonnen. Wat als iemand zegt dat zij het toch allemaal anders beleeft? Vaak stokt het gesprek dan, of loopt het zelfs helemaal vast, omdat het zo moeilijk is om in te gaan op wat iemand anders beleeft.

Misschien is het moment gekomen om door te vragen naar de rol die het gevoel inneemt in het leven van degene bij wie we op bezoek zijn. Stellen we ook ons gevoel onder de tucht van het Woord van God? Moet ons gevoel inderdaad het laatste woord hebben? Nee toch? Uiteraard zijn dit vragen die om groot invoelingsvermogen, om wijsheid en tact vragen, toegesneden op de persoonlijke situatie. Het tweede voorbeeld: een student die wel goed kan redeneren en discussiëren, maar die heel eerlijk zegt dat hij zo weinig beleeft aan de kerkdienst, aan het lezen van de Bijbel en aan het gebed. Nu, daarvoor is niet een simpele remedie aan te wijzen; het is geen kwestie van een knop omzetten. Wel lijkt het me zaak om door te vragen waar deze student eigenlijk naar verlangt: is het een bijzondere, unieke ervaring? Is hij niet bezig om te pogen om geloof te bouwen op de grond van het gevoel, in plaats van op het vaste fundament van Gods beloften in Jezus Christus? Maar als dat nu allemaal niet het geval is, en iemand oprecht met deze vragen worstelt?

Kunnen wij er dan naast staan? Weet u misschien zelf ook van zoiets in uw eigen leven: met de kennis zat het in orde, maar het persoonlijk geloof ontbrak. Of waar het er was, was het zo ingezonken en plichtmatig, dat de verootmoediging over de zonde en de vreugde in God welhaast waren weggesleten. Wat kan het goed doen als er een moment van herkenning ontstaat!

Zou het niet een groot verschil maken als jongeren die met zulke vragen worstelen, bezoek krijgen van een ambtsdrager die deze vragen kent en herkent, en werkelijk náást ze kan staan? Niet allereerst iemand die alle antwoorden uit zijn mouw schudt, maar iemand die ten eerste naar de vragen luistert.

Niet enkel om het daar bij te laten, wat mij betreft. Wel om een weg te wijzen, van wachten op God, levend bij zijn Woord en hopend op zijn genade - dan zal de Here toch niet beschamen. Dat wachten op God lijkt me niet slechts een voorstadium van het geloof, maar de gestalte van het geloof zelf. Dat was het immers vaak, in Oude en Nieuwe Testament. ‘Ik blijf de Here verwachten’ - daar begint het.

Ten derde. De belijdeniscatechisante die het vreemd vindt dat ze ook wat moet leren, dat wil zeggen verstandelijk moet kennen, en soms zelfs uit het hoofd moet kennen. Want het gaat toch om je geloof, en niet om een lesje uit een boekje?

Allereerst hoop ik dat u het met mij eens bent dat er geleerd moet worden op de catechisaties en in andere verbanden. Ontegenzeggelijk gaat dat op een andere manier dan tientallen jaren geleden, en is er veel meer aandacht gekomen voor de betekenisverlening van wat je leert. Echt leren is immers veel meer dan een aantal dingen uit je hoofd kennen. Toch zou ik de stelling willen verdedigen dat echt leren óók te maken heeft met het je verstandelijk eigen maken van kennisinhouden. Graag laat ik de discussie over het onderwijs als zodanig even rusten, en spits ik het toe op het kerkelijk onderwijs.

Reeds Deut. spoort Israël aan, de geboden van de Here bij de kinderen ‘in te scherpen’ (Deut. 6:7). Dat is geen zaak van memoriseren zonder meer, al is het dat ook, maar dat is ingebed in een compleet leven naar de geboden van de Here. Er van spreken als je in je huis zit, als je op de weg gaat, als je neerligt en als je opstaat, zoals Deut. 6 verder vereist, veronderstelt een vorm van onderwijs die niet geïsoleerd plaatsvindt, maar die het hele leven doortrekt.

In die zin heeft de belijdeniscatechisante gelijk: het gaat om het geloof, om het leven, niet om kennisinhouden die geen relevantie hebben voor je leven. Maar daar houdt het gelijk dan ook op: wat er geleerd moet worden, is uiteindelijk wel terdege van belang. De relevantie zal misschien niet eens direct inzichtelijk zijn, maar toch is het goed om de kennis van Gods Woord en ook van de belijdenis te vergroten.

Overigens: volgens mij vraagt onze tijd dat we niet met onderwijs stoppen nadat iemand belijdenis gedaan heeft. Bijbelkringen en verenigingen zijn goed, maar misschien moeten we ook zoeken naar vormen van catechese voor volwassenen. Eén aspect is nog onderbelicht gebleven. Als we op huisbezoek gaan, laten wij ons dan zelf soms ook teveel leiden ofwel door ons verstand, ofwel door ons gevoel? Ons verstand, waarmee we redeneren en argumenteren, maar waarbij het hart koud blijft? Of ons gevoel, soms negatief, soms positief, tijdens een bezoek, of na afloop van het bezoek? Is ook hier niet het geloof wezenlijk? Bedenk als u op huisbezoek gaat: ik kom hier als ambtsdrager, dat is: namens Christus. En bedenk: tevoren hebben we gebeden om Gods hulp, dus die mogen we ook verwachten. Dan kun je ook spreken over dat Woord waar je zelf van leeft.

Dan verwacht je, op hoop tegen hoop, die dag dat de aarde vol zal zijn van de kennis des HEREN, zoals de wateren de bodem der zee bedekken (Jes. 11:9).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen