Oog voor je omgeving

De ongerepte natuur kan menig (ongelovig) mens tot diepe verwondering brengen. Misschien kunt u zelf wel voorbeelden geven waarin u met diep ontzag de natuur bewonderde. De tijd stond even stil. Diep ontzag bleef er over. Misschien was er wel een diep verlangen dat in u wakker werd geschud. Het is de verwondering die ontstaat als we oog krijgen voor onze omgeving. Of herkent u dit helemaal niet? Staan we niet meer stil bij de opgaande zon? Horen we de vogels nog zingen? De drukte van alle dag slokt ons zo op, dat we nog maar weinig opmerken van onze omgeving. Zelfs onze vrije tijd moet nuttig besteed worden.
We vergeten vaak dat de omgang met je omgeving ligt in het niet-doen en niet in het doen.
Het is een stilstaan bij wat zich voordoet. Het is een minder van het eigen ik en meer van de ander. Luisteren, stilte en aandacht zijn van essentieel belang om de ruimte tussen jou en jouw omgeving te overbruggen. Oog hebben voor de ander in je omgeving begint bij stil te staan, te kijken, en te luisteren. In het stilstaan ontstaat er ruimte. In onze tijd lijken deze randvoorwaarden steeds meer afwezig te zijn. Beschouwen we onze omgeving veelal niet als middel om ons doel te bereiken? De moderne mens worstelt niet voor niets met de vraag hoe hij zich moet verhouden tot zijn naaste, tot de natuur, tot dat wat het individuele overstijgt. De kloof tussen onszelf en onze omgeving lijkt in onze tijd steeds groter te worden. Hieronder zullen we zien hoe de mens zijn gave is verloren om van zijn omgeving te genieten.

Prediker
De mens kan niet meer genieten van zijn omgeving, omdat hij zijn Schepper uit het oog verloren heeft. Het is een belangrijke notie die we vinden in Luthers uitleg van het Bijbelboek Prediker. De kern is dat we genieten moeten van Gods schepping. Luther benadrukt dat de mens dankbaar moet zijn met Gods weldaden en hiervan moeten genieten. In de scheppingsorde, met zon als oer-sacrament, vindt de mens zijn rust. Het is de begeerte en de innerlijke onrust die ons mensen parten speelt. Luther schrijft hier over: ‘Zij verheugen zich niet over Gods gaven, omdat hun oog steeds op iets anders is gericht.’ 1 Het zijn de ijdelheden van de mens die ons onrustig maken. In het Bijbelboek Prediker wordt de mens dan ook afgetekend als rusteloze opstandeling tegen de schepping en Schepper zelf.2
In Luthers uitleg van de Prediker ligt een belangrijke sleutel voor het verstaan van het rusteloze bestaan van de moderne mens. Prediker laat ons zien dat we eerder te weinig dan te veel van het goed van deze wereld genieten. De mens kan geen rust vinden zonder te rusten in Gods schepping. Het is kernachtig verwoord in Spreuken 10:30: De rechtvaardige zal in eeuwigheid niet bewogen worden maar de goddelozen zullen de aarde niet bewonen. De mens zweeft als het ware tussen de hemel en aarde. De scheppingsgave is hem niet genoeg en de hemel is hem onbereikbaar geworden. Ten diepste gaat het hier om de mens die geen aandacht heeft voor de scheppingsgave van God. De mens die losgekomen is van zijn eigenlijke oorsprong.

Proces van onthechting
Het individu is de loop der eeuwen steeds meer los komen te staan van zijn omgeving.
Als moderne individuen zijn we steeds onafhankelijker komen te staan ten opzichte van het object, namelijk dat wat boven of buiten het individu om wordt gelegd. We spreken ook wel over een proces van onthechting. Dit is een historisch, sociaal en cultureel proces dat al enkele eeuwen in de westerse samenleving aan de gang is.
De socioloog Zygmunt Bauman beschrijft in zijn boek Vloeibare tijden dit proces op treffende wijze. Hij benoemt verschillende houdingen van mens ten opzichte van zijn omgeving, namelijk die van de boswachter, tuinman en jager. De premoderne houding is die van de boswachter, wiens taak het was om de natuur te bewaren. Kern is dat de natuur een goddelijke orde weerspiegelt, dat het beste bewaard blijft zonder het toedoen van de mens. De tuinman echter ziet helemaal geen orde in de wereld en ziet het als zijn belangrijke taak om deze te gaan bewerken. De natuur moet beantwoorden aan zijn eigen idealistische voorstellingen.
In onze tegenwoordige tijd kunnen we volgens Bauman het beste spreken over de houding van een jager ten opzichte van de natuur. Het primaire doel van de jager is het hebben van een prooi, waarbij het ecologische evenwicht helemaal geen rol meer speelt.3 In onze tijd zijn er bijna alleen nog maar jagers. Byung-Chul Han heeft het in zijn boek De vermoeide samenleving over het hyperactieve ego. Het ego dat druk is met zichzelf en geen oog meer heeft voor zijn omgeving.
Het is drang naar arbeid en productie die mens in beweging houdt. De moderne mens als slaaf van zichzelf, die van alles moet.4 Het is de taal die we voortdurend om ons heen horen, in de veel betekenende woorden: ‘Druk, druk, druk’ of ‘Ik heb geen tijd’.

Onzekerheid van het bestaan
Onzekerheid is wat er over blijft bij een mens die geen vastigheid buiten zichzelf kan vinden. De maakbaarheidsgedachte heeft de moderne mens met een vernietigende last opgezadeld. De jager staat er immers alleen voor en moet steeds nieuwe omgevingen verkennen om zijn buit binnen te halen. Hij is verantwoordelijk voor zijn eigen succes. De twijfel en onzekerheid zijn gekomen in plaats van de verwondering. Rust, stilte en aandacht zijn steeds moeilijker op te brengen. Niets ligt vast; alles ligt open.
De onzekerheid doet de mens nog meer jagen om zijn leegte te vervullen. Een leegte die nooit opgevuld kan worden zonder terug te gaan naar de oorsprong van alle dingen. De jacht is dan ook nooit te einde. De jacht is een doel op zich geworden.5 Bauman citeert dan ook op treffende wijze Blaise Pascal, die schrijft: ‘De mensen willen vermijden dat zij moeten nadenken over onze ongelukkige toestand en daarom verkiezen zij de jacht boven de buit.’6 Het is het oneindige verdriet en de leegte van een leven zonder de Schepper.

Vernietiging van de aarde
De rusteloosheid van het individu heeft grote gevolgen voor onze omgeving. Onze omgeving, en wel in het bijzonder de schepping, is het jachtgebied van de jager geworden. De natuur, onze naaste, ons eigen lichaam, zij lijken geheel ten prooi te vallen aan prestatiedrang van de moderne mens. Het is de obsessie naar onbeperkte groei die de schepping uitput. De schepping zucht dan ook onder het schepsel dat zijn Schepper heeft verlaten. In het boek De klimaatoorlogen schetst Harald Welzer de verontrustende gevolgen van ecologische veranderingen voor het samenleven van mensen. Welzers analyse laat zien dat in een wereldeconomie die gebaseerd is op het ongebreideld exploiteren van de natuur, de armste gebieden de grootste klappen te verduren krijgen. En dat leidde tot gewapende conflicten.7
Niet alleen de natuur maar ook de meest intieme menselijk relatie, moeten hier de gevolgen van dragen. Ook dit is het jachtgebied geworden van de moderne mens. Het huwelijk is niet meer van deze tijd. Liefde is geen kwestie van eeuwige trouw, maar van losse relaties die op dat moment bij het individu passen. Een contract dat elk moment weer opgezegd kan worden. Maatschappelijke ontwikkelingen als Second Love en speeddating moeten dan ook tegen deze achtergrond geplaatst worden. Liefde is hierin niets anders dan het verlengstuk van het eigen ego. De omgeving staat ten dienst aan het geluk en genot van het individu. Het is alleen maar nemen! Dat in tegenstelling tot de gevende liefde waarin kloof tussen het individu en de ander wordt overbrugd. Duurzame relaties, gelukkige huwelijken, echte vriendschappen ze zijn zeldzaam geworden.

De terugkeer naar de aarde
Het is niet verwonderlijk dat de moderne mens het razend druk heeft. Niets is een gegeven, alles moet nog gedaan worden om het eigen geluk te verwezenlijken. De stoïcijn Seneca heeft rond 40 na Christus geschreven: ‘kuisheid heeft alle tijd, wellust heeft het razend druk’. Ligt hier niet de belangrijkste oorzaak van veel problemen van deze tijd?
De drukte van de moderne mens is de premoderne mens geheel onbekend. De boswachter heeft oog voor zijn omgeving. Hij kon zich verwonderen over de orde van de schepping.
Hij kon de dingen laten zoals ze waren en genieten van zijn omgeving. Zijn omgeving was onlosmakelijk verbonden met de Schepper van hemel en aarde. De metafoor van de boswachter houdt ons hiermee een belangrijke spiegel voor. Het is de terugkeer naar de wereld waarin de mens van oorsprong thuis is.
Een omgeving waarbij de basis lag in de verwondering dat de dingen zijn als ze zijn. Een omgeving verheven boven alle maakbaarheid.
Een mens die nederig is, kan alleen weer zicht krijgen op zijn omgeving. Het woord humilitas (nederigheid) is afkomstig van dezelfde stam als het woord humus, dat aarde betekent. De mens is gebonden aan de natuur en zijn omgeving. Ten diepste is het de mens die zijn Schepper weer als uitgangspunt neemt in het leven. De terugkeer naar de aarde.
De sabbat als rustdag is zo’n scheppingsorde van God. De dag waarop we mogen rusten van onze boze werken, met als doel om ons te verlustigen in Zijn werk. Sabbat betekent dan ook zoiets als de dag van rust of ophouden.
Het is een voorafschaduwing van de eeuwige rust die zal aanbreken. De dag waarin God in het bijzonder beloofd heeft om woning (ruimte) te maken in het hart van verloren schepselen. Alleen dan kan de mens de aarde weer werkelijk bewonen.

G.J. van Panhuis MA, redactielid Novini

Noten
1. W. Aalders, Luther en de angst van het westen. Een pleidooi voor de rechtsstaat (Den Haag 1982), p. 49.
2. Ibidem.
3. Z. Bauman, Vloeibare tijden. Leven in eeuw van onzekerheid (Zoetermeer 2011), pp. 130-132.
4. B.C. Han, De vermoeide samenleving (Amsterdam 2014), p. 30.
5. Bauman, Vloeibare tijden, p. 139.
6. Geciteerd in: ibidem.
7. H. Welzer, De Klimaatoorlogen. Waarom in de 21ste eeuw gevochten wordt (Amsterdam 2009).
8. Seneca, Dialogen IX (Amsterdam 2006), p. 120.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen