Memorandum over de processie (1949)

Met het Mandement hoopten de bisschoppen de doorbraakgedachte een halt toe te roepen. Ze ontrieden het lidmaatschap van de PvdA, maar noemden de beslissing daarover uiteindelijk wel een zaak van het eigen geweten. Verder merkten ze op, dat de doorbraak van rooms-katholieken naar de PvdA afbraak van de eigen rooms-katholieke partij (KVP) betekende.
De toelichting bij het hervormde herderlijk schrijven Christen-zijn in de Nederlandse samenleving begint met een verwijzing naar het Mandement: de reacties daarop hadden in de kringen van reformatorische belijders duidelijk gemaakt, dat de Nederlandse Hervormde Kerk haar stem moest laten klinken, teneinde bij de discussies mede leiding te kunnen geven. 1
Overigens werd het Mandement formeel in 1965 ingetrokken. Het genoemde jaar was het laatste van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, dat in 1962 was begonnen. Voor de goede (kerk) orde: ‘oecumenisch’ duidt hier op de oikoumenè (= ‘de bewoonde wereld’) van de over heel de aarde verspreide Rooms-Katholieke Kerk.
Het Decreet over het Oecumenisme (1964) gaat over de verhouding tot de andere kerken. Nostrate Aetate (1965) is een verklaring over de verhouding van de Kerk tot de niet-christelijke religies, Dignitatis Humanae (1965) over de godsdienstvrijheid.

Het land verlaten of het land verdedigen
Ik keer terug naar de brief van Berkhof aan Wienen. Berkhof vervolgt: “Maar ik weet nog te veel van de machtsgrepen der Rooms-Katholieke Kerk, in de jaren 1944-1948, helaas gepaard met list en bedrog (expertus loquor) 2, die door de KVP in de doofpot werden gestopt, om het ook vandaag nog in historische zin voor het hervormde verweer te willen opnemen.”
“Denken vanuit het Woord en denken vanuit het papale Kerkinstituut kan ieder ogenblik weer tot conflicten leiden, die de protestanten niet uit de weg mogen gaan. Ik denk aan Miskottes In de Waagschaalartikel uit diezelfde jaren. “Wij moeten dit land verdedigen!” (of een soortgelijke titel).” Ongetwijfeld doelt Berkhof op het artikel ‘Publiek machtsvertoon van Rome’ uit 1954.3
Miskotte stelt, dat wij als ‘protestantse christenen’, ‘gereformeerde belijders’ zullen moeten weten wat ons te doen staat, ‘als deze religie de staat overmeestert (langs de trappen der democratie, door de kracht van de grote aanwas binnenshuis en de zoveel geringere werfkracht op humanistische gemoederen, die ontledigd raakten).
Er zal vroeg of laat maar één dilemma zijn: het land verlaten of het land verdedigen, zich onttrekken aan de verantwoordelijkheid of zich verzetten uit hoofde van onze hoge verantwoordelijkheid, welverstaan niet allereerst voor onze Kerk, neen voor ons volk, ter wille van zijn vrije toegang tot God en tot de troon Zijner genade, óók om zijn historie, zijn roeping, zijn gemeenschap en zijn toekomst.’4
Berkhof laat verder weten: ‘Alfrink zocht in de jaren ’60 (Vaticaans Concilie!) het compromis: teken ons processierecht, dan zullen wij, bisschoppen, direct daarop de uitvoering ervan met òns gezag verbieden. Maar dat kon niet; dan lag de beslissing toch weer in de verkeerde handen.’ B.J. Alfrink was sinds 1951 titulair bisschop-coadjutor van Johannes kardinaal de Jong.
Wegens diens slechte gezondheid nam hij vrijwel alle lopende zaken over. Zo speelde hij een leidende rol bij het formuleren van het Mandement van 1954. Na het overlijden van De Jong in 1955 werd hij aartsbisschop van het aartsbisdom Utrecht en daarmee metropoliet van de Nederlandse kerkprovincie. In 1960 werd hij tot kardinaal verheven
Berkhof besluit: ‘Het is heerlijk dat deze discussies nu niet meer behoeven; de overgrote meerderheid van de rooms-katholieken zou in zo’n strijd nu naast ons staan.’

‘Verouderde discussie’
Uit de brief van Berkhof aan Wienen wordt duidelijk, hoe hij in 1988 op de kwestie van het processieverbod en op de veranderingen aan roomskatholieke zijde in meer algemene zin terugkeek. Zijn visie past bij de ontwikkeling van zijn eigen denken met betrekking tot het rooms-katholicisme.5 In dit verband zij vermeld, dat Berkhof in het genoemde jaar al ruime oecumenische ervaring had opgedaan, in het bijzonder als voorzitter van de Raad van Kerken in Nederland van 1974 tot 1983.6
Ook van Miskotte is een terugblik op de kwestie van het processieverbod bekend, en wel uit 1968. Op 2 maart van dat jaar publiceerde De Rotterdammer een bericht onder de titel ‘Burgeroorlog of emigratie. ‘Verouderde discussie’ en onder verwijzing naar een artikel van Miskotte in In de Waagschaal van 29 mei 1954: ‘Voorst – Wordt het processieverbod opgeheven, dan blijft er voor de protestant nog slechts de keus over tussen burgeroorlog of emigratie.
Deze krasse uitspraak was de conclusie van prof. dr. K.H. Miskotte, de vermaarde Hervormde theoloog, nadat hij de bezwaren tegen opheffing van het verbod (…) naar voren had gebracht. Neemt de hoogleraar deze uitspraak nu nòg voor zijn rekening?
Dit deelde hij ons mede: “Ik neem niets van hetgeen ik destijds neerschreef terug. Nog altijd wil ik me geen theocratie laten opdringen in een openbare eredienst. Maar de omstandigheden zijn nu toch wel heel sterk veranderd.”
“De (r)evolutie in de kerkelijke rk. praktijken is inmiddels een zodanige richting uitgegaan, dat ik mij in gemoede afvraag of men van deze zijde processies nog wel voorstaat. Dáárom is de discussie over het processieverbod nu toch ook wel afgelopen en verouderd, nietwaar? Het is een logische ontwikkeling, dat de kerken er nu ook geen behoefte meer aan hebben zich tegen opheffing van het verbod te verzetten.”
“Theologisch zou ik het echter een goede afronding van rk. zijde vinden – en daar zit ik nu eigenlijk nog op te wachten – dat het Nederlandse episcopaat officieel zou verklaren, dat een processie niet (meer) behoort tot de noodzakelijke uitdrukkingswijzen van het geloof.” 7 Het behoeft geen betoog, dat de terugblik van Miskotte met die van Berkhof overeenkomt.
Noordmans heeft de ontwikkelingen aan roomskatholieke zijde waarvan Berkhof en Miskotte gewag maken, niet meer meegemaakt: hij overleed in 1956.

Noten
1) Zie Documenten Nederlandse Hervormde Kerk (…) 1945 – 1955, p. 441.

2) Lat. = ‘Ik spreek uit ervaring.’

3) K.H. Miskotte, ‘Publiek machtsvertoon van Rome’, in In de Waagschaal 9 (1953-1954) nr. 35, p. 69v.

4) K.H. Miskotte, a.w., p. 70.

5) Zie E.P. Meijering, Hendrikus Berkhof (1914-1995). Een theologische biografie (Kampen 1997), p. 114.

6) Zie Corry Blei-Strijbos en Karel Blei, ‘Hendrikus Berkhof – Theoloog onderweg’, in Jurjen Beumer (red.), Zo de ouden zongen… Leraar en leerling zijn in de theologie-beoefening (tussen 1945 en 2000) (Baarn 1996), p. 12.

7) In T.L. Korporaal, ‘Processievrijheid of processieverbod. Een overzicht van de gebeurtenissen in de jaren na de tweede wereldoorlog’ (IX), in De Hoeksteen 16 (1987), p. 197.

dr. J.D.Th. Wassenaar te Hellendoorn

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen