Calvijn en de vrouw

Vooraf

Over de reformator Johannes Calvijn (1509-1564) bestaan vele hardnekkige vooroordelen of karikaturen. Tijdens een onderzoekje in verband met ons onderwerp hebben we er een aantal gevonden zoals: meedogenloze tiran van Genève, intolerante collega, dorre dogmaticus, harde conservatief, vreugdeloze echtgenoot, sombere fundamentalist, fantasieloze burger, rechtlijnige denker en vrouwonvriendelijk persoon enz. Is dit laatste juist? Handelde Calvijn vrouwonvriendelijk? Onderdrukte en minachtte hij haar? Nee en nog eens nee. Te midden van dwaling, razernij en onrust van mensen en gebeurtenissen was Calvijn Schriftgebonden en dus vrouwvriendelijk bezig en meer dan dat. Ik wil proberen om de genoemde karikatuur te corrigeren en om de realiteit weer te geven. Die realiteit is door onder anderen Groen van Prinsterer onder woorden gebracht, toen hij schreef: "Calvijn uit Frankrijk verjaagd. Door zijn standvastige verkondiging van de waarheid werd Genève het middelpunt van de protestantse Christenheid."1 Vooral zijn brieven zijn ook voor onze tijd actueel. Zij getuigen van respect voor vrouwen, van zijn medelijden, medeleven en hartelijke pastorale zorg voor hen in hun soms zeer moeilijke situatie. We vermelden eerst iets over zijn eigen vrouw.

Idelette van Buren

Op 10 augustus 1540 huwde Calvijn met de enkele jaren oudere weduwe Idelette van Buren. Zij was van geboorte uit de Nederlanden. Haar wieg stond in Luik. Een paar weken na hun huwelijk schreef Calvijn aan een vriend dat zij een Godvrezende, deftige en schone vrouw was. Hun huwelijk werd gezegend met de geboorte van een zoon op 28 juli 1542. Zijn naam was Jacques. Helaas stierf dit kind niet lang na zijn geboorte. Op 29 maart 1549 stierf ook Idelette. Na haar overlijden schreef weduwnaar Calvijn: "De beste levensgezellin is van mij weggenomen. Toen ze mijn echtgenote was, hielp ze mij zeer trouw in mijn ambt." Hij zou zich haar blijven herinneren als een liefdevolle en toegewijde echtgenote.

Aan de hand van de bronnen kunnen we niets anders concluderen dan dat Idelette voor haar man van grote betekenis is geweest en dat ondanks haar zwakke gezondheid. Calvijn moest veel buitenshuis zijn vanwege pastorale of kerkelijke verplichtingen. En als hij thuis was, ontving hij regelmatig bezoek. Tevens besteedde hij dagelijks enkele uren aan het schrijven van boeken. Vaak was hij ziek.

Als Idelette haar dagelijkse, huishoudelijke taken had gedaan, hielp ze haar man bij zijn intensieve, kerkelijke arbeid. Ze bezocht zieken en sprak moedgevende woorden tot mensen die zij als vrouw van de dominee ontving. Op een keer bezocht ze zelfs een burgemeester op zijn sterfbed.

In dit drukke huishouden - door de aanwezigheid van studenten, familie en bezoekers - heerste vaak een goede sfeer. Eens schreef Calvijn: "De Heere geeft ons reden tot vreugde als wij brood te eten en wijn te drinken hebben, en alles wat voor dit leven nodig is."

Scheppingsorde

Calvijn leerde dat de verhouding tussen man en vrouw al door God in de schepping is neergelegd. Voor hem was de ondergeschiktheid van de vrouw aan haar man geen zaak van lagere waardigheid. En als hij spreekt over de gelijkheid van man en vrouw, dan gaat het over de plaats van hen tegenover de Heere. Beiden delen op gelijke wijze in Zijn genade en het heil van Christus.

Man en vrouw behoren onder elkaar een 'band van onderlinge hulp en vriendschap' te onderhouden. Een man kan niet zonder de hulp van zijn vrouw. Hij mag haar niet verachten of bespotten. Echtgenoten zijn in het huwelijk gelijkwaardig.

Commentaren

Uit zijn Bijbelcommentaren over Genesis, Deuteronomium en Daniël vatten we enkele gedeelten samen. Elke man, zegt Calvijn, moet leren om met zijn eigen vrouw tevreden te zijn. Adam wordt aangespoord om zich in zijn vrouw als in een spiegel te leren kennen. En Eva wordt opgewekt om zich gewillig aan haar man te onderwerpen. Het huwelijk dient in ere te worden gehouden, want daardoor zal het geschieden dat de kinderen van God met een goed en gerust geweten het huwelijksleven genieten en er een reine en eerlijke omgang is tussen mannen en vrouwen. De slotsom is dat niets minder in overeenstemming is met de Goddelijke instelling van het huwelijk dan de polygamie. De ontheffing van lasten voor pasgehuwden ziet op de ruimte die er moet zijn voor het beleven van de wederzijdse liefde, die de man en de vrouw in trouw moet omringen. God wil dat de liefde tussen man en vrouw wordt gekoesterd door gedurende een geheel jaar met elkaar om te gaan, opdat op deze manier de trouw onder hen wederkerig wordt bevestigd en zij zich daarna standvastig voor ontucht zouden wachten.

En dat God de pasgehuwde vrouw toestaat zich met haar man te vermaken, daarin geeft Hij een ongewoon voorbeeld van zijn toegevendheid. Ja, God laat, ondanks de zonde, voluit toe dat de man en de vrouw van elkaar genieten. Doch dit geschiedde in matigheid en met liefde. Een man is zonder zijn vrouw maar een half mens. De vrouw is als het ware het complement van de man. De zonde heeft deze goede instelling van God aangetast en bedorven, maar de zegen van het huwelijk is gebleven. God heeft immers zowel in de mannen als in de vrouwen deze diepe genegenheid voor elkaar ingegeven om ervoor te zorgen dat zij samen met elkaar verbonden zouden blijven, zolang er nog een druppel menselijkheid in hen is. God heeft de 'liefde der vrouwen', de liefde bij uitstek, deze zeer sterke liefdesband tussen echtgenoten gelegd, zowel in de natuur als in de samenleving van het menselijke geslacht. En daarom is het geen wonder dat we geheel de menselijke liefde en de plichten ervan onder dit woord 'vrouwenliefde' vinden samengevat door middel van deze stijlfiguur 'liefde der vrouwen'. Hierbij wordt het deel genomen voor het geheel. Calvijn wil zeggen dat de hardheid en de bruutheid van een samenleving naar een toppunt gaat als het cement van de 'liefde der vrouwen' daarin steeds meer wordt gemist.

Met respect en hoogachting

Calvijn waarschuwde in 1547 zijn vriend Jacques de Falais te Bazel per brief voor een gevaarlijke edelman Paré, die met zijn nichtje wilde trouwen. De Falais was afkomstig uit de Nederlanden, maar moest vanwege zijn geloof asiel zoeken in het buitenland. Al zijn goederen waren verbeurdverklaard.

"Wat de heer Paré betreft, als hij spoedig naar u toekomt en u nieuws brengt dat hem in zijn bedoeling verder kan helpen, dan moet u maar eens in Bazel contact maken met de heer d'Albiac. Hij kan u beter over Paré informeren dan de Vlaming Maldonade. In ieder geval zal het goed zijn om een nauwkeurig onderzoek in te stellen. Waarom? Wel, ik vrees dat de heer Paré door zijn jeugdzonden een (geslachts)ziekte, die tegenwoordig veel voorkomt, heeft opgelopen. In vertrouwen deel ik u mijn zorg mee, omdat ik met betrekking tot deze zaak liever iets teveel vermoed dan dat ik iets belangrijks wil verbergen of verzwijgen. Nu is het nog niet te laat. Misschien vraagt u zich af waarom ik deze zaak nu pas meedeel. Het is om de eenvoudige reden dat het vermoeden daartoe mij pas kort geleden ter ore is gekomen. Het was weliswaar eenvoudiger geweest om deze zaak met u mondeling te bespreken, als ik een dergelijk bericht eerder had gehoord. Deze zaak leg ik aan u voor, opdat u daarop kunt gaan letten. Ik wil niet het verwijt krijgen dat ik mijn plicht niet heb gedaan. En die verantwoordelijkheid heb ik niet in de eerste plaats tegenover mensen, maar tegenover God. Ik wil niet dat dit meisje door mijn schuld een of ander onrecht of schade zou overkomen, omdat ik heb gezwegen. Ook weet ik goed genoeg dat dit kwaad vandaag zo algemeen is verbreid dat veel mensen daarover totaal niet wakker liggen. Echter, ik weet dat u over deze zaak net zo nauwgezet denkt als ik."

Blijkt uit deze brief niet duidelijk dat door Calvijn aan mannen de opdracht wordt gegeven om vrouwen met respect en hoogachting te behandelen? Onderzoek heeft nota bene bewezen dat de invloed van het calvinisme in het zestiende-eeuwse Frankrijk gevolgen had voor de verhoging van het zedelijke niveau van het stadsleven. Voor prostituees werd de stad verboden terrein en arme vaklieden kregen een recht van voorkeur op vrijgekomen huizen. Onder vrouwen kreeg het calvinisme een grote aanhang. Zij vonden hierin een steunpunt voor de bescherming van hun veiligheid en eerbaarheid. Immers, zelfs in de hofhouding van de Franse koning zag men dat vrouwen met de meest cynische brutaliteit werden geminacht.

Bemoediging

De tweede brief waaruit we iets willen doorgeven, getuigt van intens medeleven en pastorale zorg. Zij is gericht aan mevrouw Jolanda de Falais (Van Brederode). Ook zij was in ons land geboren. Calvijn moedigt haar in 1543 aan om haar man Jacques tot emigratie te bewegen om ook door die daad te tonen alles over te hebben voor de dienst van God.

"Mevrouw en geliefde zuster. Ik heb uw brief ontvangen. En wat ik lees, geeft mij aanleiding om onze Heere te danken voor de genade die Hij u bewezen heeft om alles te verlaten en om zich totaal zelfver-loochenend aan Zijn dienst over te geven. Dat is iets wat wij allen zonder murmureren moeten doen. Het is de eerste les van ons Christendom. Helaas wordt deze Christenplicht door de meesten slecht nagevolgd. Ik prijs daarom onze Heere dat Hij u heeft laten gevoelen dat de eer van Zijn Naam meer waard is dan de gehele wereld. Bovendien is het een onwaardeerbare zaligheid en een grote schat om Hem met een rustig geweten te kunnen dienen. Wellicht is het overbodig om u aan te moedigen om uw plan tot vertrek uit te voeren, maar toch wil ik proberen om u in uw voornemen te versterken. Ik hoop van harte dat onze Heere niet alleen een ijver en verlangen in u heeft ontstoken, maar ook dat Hij u de genade wil verlenen om uw reisdoel te bereiken. Bovendien heeft Hij u een schoon begin laten zien, zodat wij vast en zeker moeten vertrouwen dat Hij het ook zal voltooien. Het is waar dat er voor u nog veel belemmeringen zijn om door te zetten en uw man Jacques ondervindt er nog meer. Maar door u te wapenen met de kracht van onze Heere zult u alle moeilijkheden gemakkelijk overwinnen. Hiertegen zal ons boze bestaan wel mopperen, maar toch zult u ervaren wat de profeet Habakuk zegt: 'De HEERE Heere is mijn Sterkte, en Hij zal mijn voeten maken als der hinden.' Geliefde zuster, let erop dat de ijver die u van de Heere heeft ontvangen om door te zetten, niet vermindert. Denk er maar veel aan dat Hij het is Die u tot snelheid aanmoedigt. En wanneer u in uzelf enige zwakheid constateert, bid Hem dan dat Hij daarin genadig wil voorzien. Strijd ook zelf om die hindernis te overwinnen.

Als u ziet dat u traag bent in het voortgaan, smeek Hem of Hij u bij de hand wil nemen en krachtig wil verlossen. Ongetwijfeld is het waar dat Sara een grote hulp was voor vader Abraham, toen hij op weg moest naar het land dat God hem zou aanwijzen. Mevrouw, volg haar voorbeeld na als een ware dochter van deze moeder. Van de vrouw van Lot kunnen we leren hoe schadelijk het is om achterom te zien. Ik ben er zeker van dat u niet behoort bij hen die de hand aan de ploeg slaan en achterom zien. Voor ik deze brief ga besluiten, wil ik mij hartelijk aanbevelen in uw gunst. En ik smeek de Heere of Hij in u Zijn goede werk wil voortzetten. Hij leide u door Zijn Heilige Geest tot kennis van Zijn wil en Hij make u daaraan gehoorzaam. Ook geve Hij uw man de kracht en de wijsheid, opdat hij u in alles tot een goed voorbeeld mag zijn. De Heere geve u de genade om uw man tot een hulp te zijn, zoals het uw liefdesplicht is.

Graag zou ik u eens willen ontmoeten.

Uw nederige broeder en vriend,

Charles d Espeville"

Charles d Espeville was de pseudoniem van Calvijn. Het valt niet te ontkennen dat Calvijn in zijn omgang met vrouwen ook voor onze tijd tot een leidsman en voorbeeld mag zijn.

Tot besluit

Hoewel de man het hoofd van de vrouw is en hem het regeerambt toekomt, plaatst God soms door Zijn voorzienig bestel vrouwen op hoge posities. Calvijn heeft zijn verklaring van Jesaja onder andere opgedragen aan koningin Elizabeth I van Engeland.

Tot besluit willen we nog een klein gedeelte uit zijn opdracht aan haar hier aanhalen. Hij schrijft onder andere:

"Toch is het niet zozeer mijn bedoeling om uw gunst voor mijn persoonlijke werk te vragen, als wel u nederig te vragen en in de heilige Naam van Christus te smeken of niet alleen door uw welwillendheid alle rechtzinnige boeken in Engeland weer een gastvrij onthaal mogen vinden en daar weer vrij mogen circuleren, maar ook of u, omdat de dienst van God op een afschuwelijke manier ingezonken is, zich in de eerste plaats daarom bekommeren wilt. (...) En dat u, met terzijdestelling van andere bezigheden, waarvan er, daar twijfel ik geen moment aan, aan het begin van uw regering een grote menigte op u afkomt, er zorg voor zult dragen dat Zijn dienst, die daar al tijden schandelijk en afschuwelijk bezoedeld is, weer in zijn vorige glans hersteld wordt. En als de satan, door vele en zware moeilijkheden in de weg te werpen, erop uit is om vrees en besluiteloosheid te veroorzaken, dan bent u er niet onkundig van bij Wie door u getrouwheid gezocht moet worden om standvastig door te gaan en alle moeilijkheden uit de weg te ruimen. En God, Die de persoonlijke handelingen van mensen Zijn zegen waardig keurt, zal aan Zijn werk niet een gelukkige en zegenrijke voortgang onthouden.

U dient, geëerbiedigde koningin, ook door een Schriftuurlijk bevel tot de vervulling van uw plicht aangemoedigd te worden. Want onze profeet Jesaja eist niet alleen van 'koningen' dat zij 'voedsterheren' van de kerk zullen zijn, maar ook van 'vorstinnen' dat zij haar 'zoogvrouwen' zullen zijn (Jes. 49:23). Daarom bestaat uw taak niet alleen in het grondig reinigen van de vuiligheden van het pausdom en in het weiden van de kudde die zich uit vrees lange tijd verborgen gehouden heeft, maar ook in het verzamelen van de ballingen, voor wie het kennelijk verkieslijker was hun vaderland te moeten missen dan daarin te blijven, zolang de Godzaligheid eruit verdreven werd."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen