De weg naar de vereniging van 1907

Notities van ds. G.H. Kersten

We naderen geleidelijk aan de herdenking van het honderdjarig bestaan van de Gereformeerde Gemeenten in 1907. De laatste Generale Synode benoemde een commissie die een sobere, waardige herdenking van de Vereniging van 1907 zal voorbereiden.

Aan deze Vereniging ging een ontwikkeling vooraf, die de periode 1899 - 11907 omvat. Het was een proces van toenadering en teleurstelling, waarbij de toenadering door Gods goedheid overwon. Bij de Vereniging waren twee kleine gereformeerde kerkverbanden betrokken: de 'Gereformeerde Gemeenten in navolging van ds. L.G.C. Ledeboer' én de 'Vereenigde Gereformeerde Gemeenten onder 't kruis'. Beide kerken werden overigens ook regelmatig onder wat andere namen aangeduid. In enkele artikelen vragen we de aandacht van de lezer voor ontwikkelingen in beide kerkverbanden bij de aanloop naar de Vereniging van 1907.

Dertien notities

De directe aanleiding is een kleine vondst in het Kerkelijk Archief te Woerden. Daar bevinden zich namelijk een zestiental zeer beknopte kerkhistorische notities van de hand van ds. G.H. Kersten. Dertien daarvan hebben betrekking op het tijdvak 1899-1907 in de geschiedenis van de Kruisgemeenten. De aantekeningen dragen als titel 'Uit de notulen van de Vereenigde Gereformeerde Gemeenten'. Ze bevinden zich op losse vellen papier achter in de Notulen van de Generale Synoden der Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Dat boek biedt naast het verslag van de Algemene Vergadering van 9 en 10 oktober 1907 ook de Handelingen van de synoden van 1908 en 1909. De notities achter in het notulenboek zijn niet ondertekend. Het markante handschrift maakt echter direct duidelijk dat de jonge ds. G.H. Kersten de schrijver was. De vraag rijst of het de moeite wel loont om van deze beknopte aantekeningen kennis te nemen. Die vraag kan bevestigend worden beantwoord, omdat we maar heel weinig gegevens bezitten over de Kruisgemeenten. Tegelijkertijd brengen sommige notities ons in aanraking met de Ledeboeriaanse gemeenten. Al met al geven de aantekeningen van ds. Kersten stof om de weg van de twee kerkverbanden naar de Vereniging van 1907 te schetsen.

Wat was de Gereformeerde Kerk onder 't kruis?

Welk kerkverband staat ons voor ogen als we spreken over Kruis­ A. gemeenten? Soms leeft onder ons de gedachte dat de Kruisgemeenten die bij de Vereniging van 1907 waren betrokken een rechtstreekse voorzetting zouden zijn van de Gereformeerde Kerk onder 't kruis in Nederland. Dat kerkverband ontstond in juni 1838 in een periode dat de Afgescheidenen werden geteisterd door twist en scheuring. De directe aanleiding tot het ontstaan van dat kerkverband was de aanvaarding door de Afgescheidenen van een nieuwe kerkorde in 1837 in de plaats van de Dordtse Kerkorde. Die kerkordelijke kwestie kon worden teruggevoerd tot een diepgaand verschil in visie op de gemeente en daarmede tot een ingrijpend verschil in benadering van het genadeverbond. Zijn allen op dezelfde wijze in het genadeverbond of niet? Een aantal ambtsdragers tekende nadrukkelijk bezwaar aan tegen de visie dat alle belijders met hun kinderen moeten worden erkend als lidmaten van Christus.

Daarbij kwam in de loop van 1838, begin 1839 de dringende vraag of het geoorloofd was om aan de druk van de vervolging te ontkomen door onder een andere naam bij de koning vrijheid van vergaderen aan te vragen. Men moest dan de gedachte prijsgeven dat men de Gereformeerde Kerk in Nederland voortzette en genoegen nemen met de naam Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Kerk. Dat was voor het gedeelte dat zich in 1838 had los gemaakt van de Afgescheidenen een principiële zaak. Men wilde de naam 'gereformeerd' niet prijs geven en evenmin afzien van de goederen en rechten van de oude Gereformeerde Kerk. Dan leefde men liever voort onder het kruis van de druk en de vervolging. Men noemde zich dan ook meestal 'De Gereformeerde Kerk onder 't kruis'. De volksmond betitelde de gemeenten van dat kerkverband al spoedig als Kruiskerken, Kruisgemeenten of Kruisgezinden.

Kruisgemeenten zonder kerkverband

In de loop der jaren ontstond een zekere toenadering tussen de twee kerkverbanden, die beide wortelden in de Afscheiding. De Gereformeerde Kerk onder 't Kruis verenigde zich in 1869 met de Christelijk Afgescheiden Gemeenten. Men ging samen verder als de Christelijke Gereformeerde Kerk. Een viertal kruisgemeenten weigerde beslist om met deze vereni- ging mee te gaan: Enkhuizen, Lisse, Hoedekenskerke en Rouveen. Twee gemeenten - Tricht en Hollandscheveld - maakten zich na korte tijd los uit het nieuwe kerkverband. Ds. G.H. Kersten droeg in zijn Kort Historisch Overzicht in 1947 de gedachte uit, dat het in 1869 om drie gemeenten zou gaan: Enkhuizen, Lisse en Tricht. Tussen de regels door geeft hij aan dat deze drie gemeenten een soort kerkverband hebben gevormd, dat de vroegere Gereformeerde Kerk onder 't kruis voortzette. Ds. Kersten steunde voor die benadering op de in zijn tijd beschikbare schaarse literatuur en

De volksmond betitelde de gemeenten van dat kerkverband al spoedig als Kruiskerken, Kruisgemeenten of Kruisgezinden.

mededelingen uit de overlevering. Zijn visie was niet gebaseerd op - tijdrovend - bronnenonderzoek. In het licht van recent historisch onderzoek blijkt echter de visie dat een drietal gemeenten het kerkverband van de Kruisgezinden zou hebben voortgezet onhoudbaar is. De gemeenten die zich niet konden vinden in de Vereniging van 1869 bleven zich 'kruisgemeenten' noemen. Ze hadden soms enig contact met elkaar, maar bestonden in de praktijk als vrije gemeenten voort. De informatie over de Kruiskerken is schaars. De heer H. Hille te Opheusden schreef een tweetal goede overzichtsartikelen over De Kruisgemeenten na 1869 in het blad 'De Hoeksteen' (februari en december 1994), al is het jammer dat daarbij een vergrijzing naar de bronnen ontbreekt. Ik ontleen aan deze artikelen enkele gegevens.

De vorming van het kerkverband van de Kruisgemeenten omstreeks 1890

Eind september 1879 - tien jaar na de Vereniging van 1869 - gelukte het ds. E. Fransen (1827-1898), predikant van de vrije kruisgemeente te Kampen, om aan de contacten tussen hem en enkele Kruisgemeenten wat structuur te geven. Af en toe kwamen de gemeenten van Kampen, Lisse, Tricht en Utrecht bijeen in een classisvergadering, ook wel algemene vergadering genoemd. In 1890 besloot men om voortaan twee maal per jaar te vergaderen en wel in de maanden mei en november. Daarbij waren de gemeenten Kampen, Tricht, Lisse betrokken en de door ds. Fransen geïnstitueerde gemeenten te Vlaardingen, Rijssen en Westzaan. Men nam een nieuw notulenboek in gebruik dat als opschrift kreeg 'Notulen van de vergaderingen der Gereformeerde Gemeenten in Nederland'. De notulen van de vergadering van 31 juli 1890 verschenen zelfs in druk. Men besloot ook dat kerkenraden bij het verkiezen van ouderlingen en diakenen twee of drie personen kandidaat moesten stellen! Er was duidelijk sprake van een ontwakend besef dat men een kerkverband vormde. Men nam echter ook besluiten die men als 'noodkerkrecht' zou moeten betitelen of die een zuiver gevoelsmatig karakter droegen. Zo besloot men in mei 1892 dat predikanten en oefenaars uit andere kerkgenootschappen, van wie een goed getuigenis werd gegeven, na onderling overleg tussen de kerkenraden beroepen konden worden. De kerkenraad van Kampen beriep op basis van deze uitspraak in 1893 ds. A. Janse (1858- 1920), die predikant was van een Oud Gereformeerde Kerk te Sloten bij Amsterdam. Hij nam het beroep aan. Op de algemene vergadering van september 1893 deelde hij op verzoek van ds. Fransen iets mee over de weg der bekering die de Heere met hem had gehouden en over zijn roeping tot het predikambt. De vergadering kon met het een en ander geheel instemmen en aanvaardde ds. Janse als predikant van de Kruisgemeenten.

In 1894 waren de broeders algemeen van gevoelen, dat de predikanten niet moesten voorgaan in vergaderingen die iedereen maar toelieten. Als men echter maar de zuivere waarheid voorstond, was er geen bezwaar tegen het preken in zogenaamde vrije kringen. Dat was beslist geen uiting van gereformeerd kerkelijk denken, maar een vorm van independentisme, die in de Gereformeerde Gemeenten na 1907 nog jaren lang zou doorwerken en voor veel problemen zou zorgen.

Verdwenen notulen

De notulen van de meeste classicale vergaderingen en algemene vergaderingen van de Kruisgemeenten zijn in de loop der jaren spoorloos verdwenen. Meestal werden de handgeschreven notulen niet gepubliceerd. Bij het neerleggen van het ambt of bij een sterfgeval van een scriba droeg men lang niet altijd de kerkelijke boeken af aan de kerkenraad of een andere kerkelijke vergadering. In het gunstigste geval bleven notulenboeken in een familie bewaard zonder dat men zich van het belang van een dergelijk document werkelijk bewust was. In sommige gevallen was er zelfs geen officieel verslag. Men volstond met het opnemen van een uitvoerig verslag van de afgevaardigden naar een classisvergadering of een algemene vergadering in de notulen van de eigen gemeente. De geschiedenis van de Kruisgemeenten in de periode van 1869-1907 kan dan ook niet worden bestudeerd zonder grondige kennisname van plaatselijke archieven.

Als er onder de lezers van ons blad zijn die beschikken over notulen, afkomstig uit het kerkverband van de Kruisgemeenten zoals dat gevormd werd rond de persoon van ds. Fransen, stel ik nader contact daarover zeer op prijs. (wordt vervolgd)

Boskoop,

ds. V. Golverdingen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen