Het recht van verzet (4)

l i in de vorige bijdrage stil ( ^taan te hebben bij Augusf , js, Luther en Z> vingli, wilf v^^e In deze bijdrage onze c iÉkelenserie vervolgen door irs te gaan op de verzetsleer > 1 Calvijn en de betekenis ( arvan voor de Tachtigjarige oorlog.

GEHOORZAAMHEID CENTRAAL

Bii Calvijn staat niet verzet, maar gehoorzaamheid centraal. In zijn commentaar op 1 Tim. 2: 2 schrijft hij: "Voorzeker, de boosheid der mensen zal niet bewerken, dat men de inzettingen van God niet zou moeten liefhebben. Omdat God de overheden en vorsten tot instandhouding van het menselijk geslacht geschapen heeft, ofschoon velen ontaarden en afwijken van Gods ordening, moeten wij daarom nochtans niet ophouden lief te hebben, wat van God is, en te begeren dat het Vi'slvare." In een preek over Titus 3; 1 zegt hij "Indien wij ons zouden bevinden onder de heerschappij van de Turken, van tirannen, van doodsvijanden van het Evangelie, is het ons nog bevolen om hun onderdanig te zijn." Hieruit blijkt dat Calvi|n beslist geen revolutieprediker is geweest. Maar dit betekent niet dat verzet tegen de overheid in zijn ogen nooit geoorloofd is. In een preek over 1 Samuel 24: 9 zegt hij: "dat men overheden en mannen van hoge rang en degenen die aan het ^oer van de staat gezeten zijn hoewel zij hun plicht niet waarnemen, maar hun gezag en macht misbruiken, nochtans gehoorzamen moet; en dat men daarom niet bij de eerste de beste gelegenheid hen mag verwerpen en hun juk mag afschudden, maar dat men de smaadvolle wijze, waarop zij handelen en het onrecht, dat zij plegen, geduldig moet verdragen, omdat men rekening houdt met de waardigheid, waartoe zij door God zijn verheven, " Uit deze woorden blijkt dat Calvijn toch het recht van verzet niet helemaal uitsluit, hij spreekt immers over 'niet bij de eerste de beste gelegenheid'. Laten we nu eens kijken bij welke gelegenheid verzet volgens Calvijn wel geoorloofd is en wie er recht hebben om in verzet te komen.

VERZET GEOORLOOFD

Calvijn kent privé personen niet het recht toe om in opstand te komen tegen een overheid. Alleen lagere overheden mogen volgens hem in verzet komen tegen hogere overheden. Calvijn schrijft "als er volksmagistraten aangesteld zijn om de willekeur van koningen te beteugelen, don hebben zij de plicht om voor de vrijheden van het volk op te komen, in die gevallen waarin de koningen gewelddadig optreden en het arme volk kwellen." Als zij dat niet doen dan plegen zij meineed. Ook de lagere overheden hebben hun ambt immers van God en moeten volgens Gods ordinantie het volk beschermen tegen tirannie en het goede voor het volk te zoeken.

Welke vormen van verzet zijn er nu voor lagere overheden? Als Calvijn spreekt over verzet, dan hoeft dat niet per se gewapend verzet te zijn, waarbij de koning ook afgezet wordt. Het kan ook heel goed dat een koning gedwongen wordt tot een andere handelswijze, zonder dat zijn koningschap in het geding komt. Voorwaarde voor verzet is dat er sprake is dat een vorst ingaat tegen rechten billijkheid. Dit verzetsrecht beperkt zich ook niet uitsluitend tot religieuze kwesties. Er zijn vele andere situaties waarin een vorst onrechtmatig of onbillijk kan zijn.

TACHTIGJARIGE OORLOG

Calvijns visie op het recht van verzet heeft grote betekenis gehad voor de opstand tegen Philips il. De leiders in de opstand tegen Philips II zagen hun verzet namelijk gelegitimeerd door Calvijns visie. Dit verzet werd namelijk van het begin af geleid door onder andere de edelen en de Staten. Aanvankelijk wilde men ook helemaal geen opstand. Pas toen Alva steeds harder ging optreden, denk aan de instelling van de Raad van Beroerten, kwam men daadwerkelijk in verzet. De Staten hebben Philips II nog lange tijd erkend als wettig vorst. Pas in 1581 hebben zij Philips II afgezworen. In het zgn. "Placaat van Verlatinghe" geven zij daarvan verantwoording. Een korte passage hieruit luidt: "Als een vorst zijn plichten niet nakomt, maar in plaats van zijn onderdanen te beschermen, hen probeert te onderdrukken als slaven, dan is hij geen vorst, maar een tiran. In dat geval mogen zijn onderdanen, na beraadslaging in de Staten-Genercial, hem afzweren en een andere leider kiezen. Dit recht hebben zij temeer als zij hun vorst niet met vreedzame middelen van zijn tirannieke neigingen hebben kunnen genezen. In dat geval hebben zij geen andere middelen om hun natuurlijke vrijheid, waarvoor men zich met hart en ziel dient in te zetten, veilig te stellen." In zijn "Apologie" of "Verantwoording" uit 1581 heeft Willem van Oranje zich verdedigd voor zijn optreden Daaruit blijkt dat het hem niet is gegaan om een revolutionaire vrijheidsstrijd, maar om vrijheid voor het volk om God naar Zijn Woord te kunnen dienen. Er is uiteraard nog veel meer te schrijven over de opstand, maar daarvoor is de ruimte te beperkt. Geïnteresseerde lezers verwijzen we naar het proefschrift van dr. H. Klink: "Opstand, politiek en religie bij Willem van Oranje".

UITLEIDING

Nu we het verleden de revue hebben laten passeren, blijven we nog met de belangrijkste vraag zitten: In hoeverre is er in deze tijd een recht van verzet? In hoeverre zijn de verschillende besproken visies bruikbaar in een politieke context die een heel andere is dan de tijd waarover we geschreven hebben? Met de beantwoording van deze vraag willen we onze artikelenserie besluiten.

J.W. van Berkum,

wetenschappelijk medewerker studiecentrum SGP

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen