Tweede Kamer · Koninklijke Arbiter

'^oor de koningin zou 't wel liandig zijn geweest om alle adviseurs in één keer te ontvangen, dan had ze ze allemaal in één keer af kunnen doen. Het paleis is er groot genoeg voor. Maar toch ontving Hare Majesteit ze één voor één, achter elkaar. In totaal 15 manivrouw. Om te beginnen maakten de voorzitters van Eerste en Tweede Kamer en de vice-president van de Raad van State hun opwachting. Daarna stonden de 12 fractievoorzitters op de stoep, te beginnen met CDA'er Verhagen, en als hekkesluiter politieke kruimeldief AU Lazrak.

Ritueel

Het is een vast ritueel. Na een kabinetscrisis draaft er op paleis Noordeinde een heel rijtje 'wijze mannen' en politieke kopstukken op. Zij worden door het Kabinet der Koningin (haar ambtelijke secretariaat) ontboden om het staatshoofd van advies te dienen. In een onderhoud van ongeveer een half uur mogen zij hun mening over de politieke situatie uiteenzetten. Daarna maakt de koningin haar mind op, en zet zij aan de hand van de uitgebrachte adviezen de eerste zet op het politieke schaakbord. Dat is in de praktijk de benoeming van een (in)formateur die de opdracht krijgt verkennende besprekingen te gaan voeren met potentiële coalitiepartners.

Tot 1983 stond er in de Grondwet: "De Koning benoemt Ministers en ontslaat hen naar welgevallen." Die tekst luidde bijna letterlijk als die van de eerste Grondwet van ons Koninkrijk, die van 1814. Lange tijd was dat ook de praktijk: de koningen Willem I en II wonnen af en toe wel advies in bij vertrouwelingen, maar in principe waren zij het zélf die bepaalden wie er minister werd en wie niet. Onder koning Willem III veranderde dat langzaam. Niet dat de vorst daar zélf voor voelde, integendeel, maar onder de nieuwe, door Thorbecke 'ontworpen' liberale staatsrechtelijke verhoudingen, werd dat toch gaandeweg de praktijk.

Rugdekking

Koningin Wilhelmina maakte er al vóór de tweede wereldoorlog min of meer de gewoonte van om de voorzitters van de grootste in de Tweede Kamer vertegenwoordigde partijen te consulteren. Zo kon ze nagaan welke kant de formatie op diende te gaan, en het verschafte haar bovendien de noodzakelijke politieke rugdekking. Dat dat niet altijd goed afliep, leert de kabinetsformatie van 1939. In dat jaar volgde koningin Wilhelmina, op het verkeerde been gezet door enkele door haarzelf uitgezochte adviseurs, meer haar eigen gevoel dan dat van een kamermeerderheid. Dat wreekte zich al snel: het vijfde kabinet-Colijn dat er toen uit de bus rolde, werd al direct bij de eerste ontmoeting met de Kamer weggestemd!

Na de oorlog ontstond de werkwijze die tot op de dag van vandaag maatgevend is. De koningin ontvangt na een crisis of na de verkiezingen ten minste twee soorten raadgevers. De eerste categorie is die van de vaste, 'neutrale' adviseurs. Dat zijn op dit moment Tweede Kamervoorzitter Weisglas, Eerste Kamervoorzitter Timmerman-Buck en vice-president Tjeenk Willink van de Raad van State.Vooral de laatste legt veel gewicht in de schaal, getuige zijn bijnaam 'onderkoning'. De adviezen van dit drietal is niet openbaar.

Influisteringen

Dat is wél het geval met de 'influisteringen' van de fractievoorzitters. Overigens is die openheid nog maar betrekkelijk kort; sinds 1971. Dat heeft in ieder geval één consequentie: er kan pre­ cies worden getraceerd of Hare Majesteit de politieke meerderheid volgt. De koningin kan als het ware worden nagerekend, wat van belang is om te kunnen beoordelen of de zet van de koningin op het schaakbord wél volgens het boekje is dat voorschrijft dat zij als arbiter boven de partijen dient te staan.

De koningin mag uit de aard van haar onpartijdige functie geen onderscheid maken tussen fracties, dus nodigt zij alle fractievoorzitters uit. Oók de kleine krabbelaars die na een breuk met hun politieke partij voor zichzelf zijn begonnen, zoals nu de heren Wilders, Lazrak en Nawijn. Kennelijk wil men ten paleize niemand passeren, alhoewel er ook objectieve redenen zouden zijn aan te voeren om politieke scheurmakers te weren. Eén keer overigens wilde koningin Beatrix géén van de politieke voormannen zien. Dat was na de val van het eerste kabinet-Balkenende in 2002. Prins Claus was net overleden en bijgezet in de Nieuwe Kerk van Delft. Nueven-niet, luidde toen het -alleszins begrijpelijk- consigne.

Oor

Het staat Hare Majesteit overigens vrij om buiten deze groepen adviseurs om haar oor óók te luisteren te leggen bij anderen. Een enkele keer doet ze dat, bijvoorbeeld als een formatie erg gecompliceerd is of er speciale moeilijkheden zijn te overwinnen. Dan wil zij nog wel eens een beroep doen op een aparte deskundige, of'wijze mannen' als de ministers van Staat.

Een bijzonderheid die nog vaak wordt aangehaald is óók nog het formatie-advies dat nooit had mogen worden uitgebracht. Dat speelde onder koningin Juliana, in 1959.Vlak na de verkiezingen trok ook de vers gekozen fractievoorzitter van het GPV, Laning, z'n zondagse pak aan om op het paleis te verschijnen. Keurig kweet hij zich van zijn taak, maar kort daarna bleek de moeite vergeefs. Uit de definitieve verkiezingsuitslag bleek namelijk dat het GPV 16 stemmen tekort kwam voor een zetel in de Tweede Kamer.Tekenend voor koningin Juliana: terwijl Laning de thee bij haar nuttigde en zijn verhaal deed, wist ze al dat het GPV het nét niet had gehaald. Maar ze zei er niets van, want, verklaarde ze later: "lk vond dat zo sneu..."

Menno de Bruyne

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen