Achtergrond · Jan van Nassau

Drie broers var) Willem vari Oranje gaven hun leven op het slagveld in de strijd tegen Spanje. Zelf werd hij op 51-jarige leeftijd vermoord. Alleen zijn broer Jan stierfin vrede op de Dillenburg. Op 8 oktober is het precies vier eeuwen geleden dat hij daar op de leeftijd van 70 jaar overleed. Er is meer dan voldoende reden om bij deze figuur stil te staan. Hij is immers de stamvader van ons koningshuis. Koning-stadhouder Willem III, de achterkleinzoon van de Vader des Vaderlands, stierf kinderloos. In de 18e eeuw werden de Friese Nassau's, nazaten van jan van Nassau, erfelijk stadhouder van alle Nederlandse provincies. Na de napoleontische tijd kregen zij de koninklijke waardigheid.

Unie van Utrecht

Daarnaast is Jan van Nassau ook van grote betekenis omdat hij zich beijverd heeft om de Unie van Utrecht (1579) tot stand te brengen. Die vormde de grondslag van de Republiek der zeven verenigde Nederlanden en daarmee van de Nederlandse staat. Niet voor niets staat in Utrecht een standbeeld van hem.De ruimer denkende Willem van Oranje had aanvankelijk zijn reserves bij het streven van zijn streng calvinistische broer. Hij vond dat de bepalingen van deze Unie ongunstig waren voor de rooms-katholieke meerderheid. Hij wilde de zuidelijke Nederlanden bij de opstand blijven betrekken. Pas later zag hij in dat dit streven op een fiasco was uitgelopen en stelde hij zich achter de Unie van Utrecht.

Opvoeder van Naurits

Tenslotte mag niet worden vergeten dat prins Maurits grotendeels in het gezin van Jan van Nassau opgegroeid is. Dat was zonder meer een opvoeding in gereformeerde zin. Menselijkerwijs gesproken is het aan die opvoeding te danken dat Maurits later partij koos voor de contraremonstranten. Ook de invloed van zijn neefWillem Lodewijk, een zoon van Jan van Nassau, met wie hij op de Dillenburg samen opgegroeid was, moet hier genoemd worden. Na eerst luthers te zijn geweest, werd graaf Jan ingewonnen voor de gereformeerde leer en beijverde hij zich zeer om die in zijn graafschap Nassau in te voeren. Zijn positie werd er daardoor niet makkelijker op. Bij de religievrede van Augsburg (1555) was het lutheranisme in Duitsland min of meer geaccepteerd, het calvinisme werd daarentegen zowel door rooms-katholieken als lutheranen uiterst negatief beoordeeld. Voor deze jongere broer van Willem van Oranje was de religie echter geen bijzaak. Dat bleek uit zijn woorden en zijn daden. „We denken dat het genoeg is als we de catechismus uit het hoofd

kennen en een beetje kunnen meepraten over de religie.We doen de gewone gebeden, we wonen de preek bij, we lezen wat in de Bijbel, geven een paar duiten aan de armen, gaan aan het Avondmaal en onthouden ons van grove openbare zonden". Maar, zo schreef hij in 1594, wordt daarmee werkelijk Gods kerk opgebouwd? Hij besefte dat er meer moest zijn dan een uiterlijke godsdienst.

Stadhouder van Gelderland

In 1578 werd hij stadhouder van Gelderland. Een gewest dat in die tijd nog vrijwel geheel rooms-katholiek was, maar tegelijkertijd strategisch van groot belang als verbindingsschakel naar Duitsland. Hij beijverde zich om in die provincie ruimte te scheppen voor de gereformeerde eredienst. Daarin kreeg hij de staten van Gelderland niet mee. Toch konden de gereformeerden onder zijn bescherming ongestoord hun kerkdiensten houden. Een probleem was daarbij dat hij als stadhouder de eed van trouw had moeten afleggen aan landvoogd Matthias, die officieel namens de Spaanse koning op­ trad. De afzwering van Philips II zou pas later plaats vinden. Op advies van Datheen had graaf Jan bij de eedsaflegging uitdrukkelijk een voorbehoud gemaakt. Toch zat hij er mee dat hij op grond van de beloofde trouw aan de Pacificatie van Gent de roomse eredienst moest beschermen.Vandaar dat hij over dit gewetensprobleem adviezen vroeg aan vooraanstaande gereformeerde theologen in binnen- en buitenland. Zo wendde hij zich tot Olevianus in Heidelberg. Als het tot behoud van de voor de gereformeerden gunstige religievrede onvermijdelijk was om de roomse godsdienst te accepteren, dan moest dat maar, zo luidde het antwoord van Olevianus. Overigens vond hij dat hij vanuit de verte moeilijk kon oordelen over de Gelderse situatie. Een tweede advies kwam van Marnix van St Aldegonde en Jean Taffin, de hofprediker van Willem van Oranje. Zij wezen hem op zijn eed waardoor hij verplicht was om in zijn gewest de roomse eredienst te laten begaan. Ook verwezen ze naar de in 1578 in Dordrecht gehouden synodevergadering die een request opstelde over de vrije uitoefening van de religie.

Beza's advies

Beza, de opvolger van Calvijn, was eveneens om advies gevraagd. Zijn standpunt is dat de overheid een vorm van afgoderij als de paapse mis niet mag tolereren. Maar de uiteindelijke verantwoordelijkheid daarvoor ligt niet bij graaf Jan als stadhouder, maar bij de landvoogd en de staten. Bovendien vindt Beza het van belang dat het hier niet gaat om het invoeren van een valse godsdienst, maar om het tolereren van een reeds lang bestaande religie. Dat alles maakt wel duidelijk dat graaf Jan van Nassau zijn politieke verantwoordelijkheid niet licht opvatte. Meer dan zijn broer Willem van Oranje voelde hij zich verbonden met de gereformeerde leer en de gereformeerde staatsopvatting. Maar hij had ook te maken met de moeilijke politieke en militaire situatie van zijn dagen. De zaak van de opstand tegen Philips 11 stond er vaak hachelijk voorVoorkomen moest worden dat die door, goedbedoeld maar onbesuisd optreden zou worden verzwakt.

dr. C.S.L. Janse

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen