Alexis de Tocqueville

Tocqueville

Alexis de Tocqueville is een Franse edelman en politicus. Het geloof heeft deze rooms-katholieke aristocraat vaarwel gezegd. Hij leeft in het onrustige Frankrijk van direct na de revolutie. Een nieuwe politieke orde moet gestalte krijgen. De weg daartoe is in ieder geval voor hem niet die van permanente standsongelijkheid en aristocratie. Hij voert een pleidooi voor een democratische orde waarin standsgelijkheid en politieke vrijheid van burgers zijn gegarandeerd. Amerika is het land waar hij negen maanden in rondreist. In zijn boek Over de democratie in Amerika (boek 1 in 1835 en boek 2 in 1840) schetst hij het democratische systeem in de Verenigde Staten als het ideale model dat ook toegepast zou moeten worden in zijn eigen postrevolutionaire Frankrijk.

Liberaal

Hereth typeert Alexis de Tocquevilles politieke opvatting als die van een liberaal. Wie diens vrijheidsconcept begrijpt, kan de analyses van Tocqueville over constituties, gelijkheid, economie, revolutie en religie begrijpen. Annexatie van Tocquevilles opvattingen door één politieke stroming is echter onmogelijk. “De vragen en probleemstellingen van Tocqueville laten zich niet vrijelijk indelen in de gangbare categorieën van links en rechts”.

Vrijheidsconcept & democratie

Tocqueville ervaart de crisis van de samenleving van zijn tijd. De oude orde is ineengestort, maar een nieuwe orde lijkt zich niet aan te dienen. Telkens wisselen machthebbers en wetten. De revolutie heeft niet geleid tot een vrijheid en een rechtvaardige orde. Hij zoekt naar een politieke samenleving waarin de vrijheid van de burgers mogelijk wordt gemaakt. Wat is in de kern die vrijheid? Voor Tocqueville is de vrijheid de mogelijk om handelend het eigen lot te bepalen. Het lot is echter verbonden met de samenleving. Voor hem zijn burgers vrij in de samenleving, maar niet vrij van de samenleving. De kerngedachte van de democratische republiek is: “dat de burgers in de democratie de zorg van de edellieden vervangen door zelforganisatie”. Burgers moeten zichzelf kunnen organiseren in allerlei verbanden. De maatschappelijke orde zorgt alleen voor de rechtsorde die rust en burgerrechten garandeert. De kracht van de Amerikaanse samenleving zit in het feit dat Amerikanen eigen initiatief en verantwoordelijkheid hoog in het vaandel hebben. Een beperkte centrale overheid en veel ruimte voor particuliere verbanden.

Schaduwkant van de democratie

Bij Tocqueville treffen we geen kritiekloze beschrijving aan van de democratie. Het zijn niet altijd totalitaire staten die hun burgers van hun vrijheden beroven. Een democratie kan dat ook. Hij schetst twee ontsporingen van de democratie. Allereerst spreekt hij over de tirannie van de meerderheid. Als de overheid na vastlegging van de algemene beleidsprincipes zich bezig gaat houden met de details van de uitvoering en zelfs afdaalt “tot aan de grens van de individuele belangen, dan zou de vrijheid weldra uit de Nieuwe Wereld zijn verbannen”. De meerderheid misbruikt de macht ten behoeve van haar eigenbelang en ten koste van de minderheid. In de tweede plaats kan het ‘zachtmoedig despotisme‘ een bedreiging vormen. De staat ontfermt zich over haar burgers. Liefdadigheidsinstellingen, onderwijs, etc. zijn nationaal van karakter geworden. Daarin ziet Tocqueville een bedreiging. “De staat ontvangt het kind uit de armen van de moeder of onttrekt het er dikwijls aan om het aan zijn functionarissen toe te vertrouwen; de staat belast zich ermee elke generatie gevoelens in te blazen en ideeën te verschaffen”. ‘Vader staat’ verstikt de vrijheid van de burger.

Religie

Tocquevilles werk is niet geschreven vanuit een Bijbels gedachtegoed. Zijn geloof heeft hij verloren. Toch blijft hij worstelen met de betekenis van de religie. Het praktische nut van religie is dat zij een bijdrage kan leveren aan het in stand houden en stabiliseren van de menselijke relaties in een vrije samenleving. Hereth schrijft: “Hier vraagt een republikein naar het nut van de religie voor de liberale orde”. Een samenleving zonder religie wordt bedreigd door anarchie of despotisme. Het christelijk geloof biedt tegenwicht tegen het opkomend egocentrisme en materialisme.

Actuele waarde

In zijn uitvoerige nawoord schrijft de rechtsgeleerde Kinneging: “Eén van de dingen die Over de democratie in Amerika tot bijzonder boek maakt, is het feit dat (…) de hoofdlijn een ongeëvenaard diep inzicht biedt in de aard van de moderne democratische mens en samenleving”. Tocqueville schetst de schaduwzijde van de democratie waar wij in onze tijd mee te maken hebben: de tirannie van de meerderheid en zachtmoedig despotisme. Kinneging betoogt dat Groen van Prinsterer en Thorbecke, maar ook Abraham Kuyper Tocqueville gelezen hebben. Via die lijn heeft hij een stempel gedrukt op de Nederlandse politiek en samenleving. Voor de doordenking van ons politieke bestel biedt Tocquevilles werk onder andere daarom meer dan voldoende stof.

N.a.v. Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika. ISBN 9789047703518 € 64,50 Michael Hereth, Tocqueville (Kopstukken Filosofie). ISBN 9789047703525 € 12,50

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen