SABBAT EN ZONDAG (6)

Het tweede hoofdstuk van de brochure over zondagsarbeid heet: Respect voor de traditie.

In dit hoofdstuk wordt in heel kort bestek iets verteld over de geschiedenis van het christendom en hoe men in de loop van de eeuwen is omgegaan met zondagsarbeid. Ik geef de mening van deputaten kort weer en maak hier en daar wat kanttekeningen.

De eerste eeuwen

De eerste christenen die uit het Jodendom afkomstig waren, gaan door met het onderhouden van de sabbat. Christenen die afkomstig waren uit niet-joodse volken komen op de eerste dag van de week bijeen. Zondagsarbeid was geen onderwerp van discussie.

Gewezen wordt op Constantijn de Grote die in 321 de zondagswet uitvaardigt. Deze wet bepaalt dat op zondag geen werk mag worden gedaan. De vroege kerk heeft deze wet niet zonder meer overgenomen en zich niet gekeerd tegen arbeid op zondag. De vroege kerk waarschuwt zelfs tegen de gedachte dat de zondag in de plaats van de sabbat is gekomen.

Pas in de Middeleeuwen brengt de kerk de viering van de zondag direct in verband met de gehoorzaamheid aan het vierde gebod. Aldus deputaten.

Welke praktijk?

Nu is het niet zo eenvoudig om in kaart te brengen welke praktijk de oude kerk in dit opzicht heeft gekend. De praktijk was in elk geval veelvormig. Er was ook verschil tussen de joods-christelijke gemeenten in Palestina en de christelijke gemeente elders in de wereld. Nu ben ik zeker geen deskundige op het gebied van de vroege kerkgeschiedenis, maar in de studie van de Vrijgemaakten, waaraan we reeds aandacht hebben gegeven, heb ik wel gelezen dat in de eerste eeuw door de christenen in Palestina de sabbatsviering werd onderhouden naast de zondagviering, dat onder druk van de synagoge de zondagsviering door velen werd opgegeven omdat ze anders uit de synagoge werden gestoten, maar dat buiten Palestina in het begin van de tweede eeuw de zondag als dag van de godsdienst de normale praktijk was geworden. ‘Langzaam maar zeker kwam de zondag in de tweede eeuw - niet theologisch, maar praktisch - ook steeds meer in de plaats van de sabbat.’ De opstanding van Christus is de ‘basis’ onder de zondagsviering: hiermee onderscheidden de christenen zich van de Joden. Ik heb toch behoefte om even te onderstrepen dat de gedachte dat de zondag in de plaats van de sabbat is gekomen, al heel vroeg voorkwam (zij het naast andere meningen); al is het alleen maar om de indruk weg te nemen, die m i. in deze brochure gewekt wordt, dat we deze gedachte vooral te danken hebben aan de Middeleeuwen en het puritanisme.

Geen relatie met het vierde gebod?

De stelling van deputaten dat pas in de Middeleeuwen de zondagsviering in relatie gebracht zou zijn met het vierde gebod is dunkt mij te ongenuanceerd. Eusebius van Caesarea, de grote kerkhistoricus uit de Vroege Kerk, schreef in het jaar 330 (toen waren volgens mij de Middeleeuwen nog niet begonnen) een commentaar op psalm 91. Daarin brengt hij de betekenis van de sabbat over op de eerste dag van de week, de dag waarop God het licht schiep. En het is ook de dag waarop de zon der gerechtigheid is opgegaan voor onze zielen. Op deze dag is rust nodig om de hele dag aan God en Zijn dienst te kunnen wijden. Eusebius gaat zelfs zo ver dat hij de zondag de christelijke sabbat noemt. Maar dat was niet de algemeen gangbare opvatting.

Werken op zondag?

Vaak wordt in discussies over zondagsrust erop gewezen dat de eerste christenen volgens een citaat bij de Romeinse schrijver Plinius bijeen kwamen vóór zonsopgang en vóór de avondmaaltijd. Doorgaans leidt men hieruit af, dat de christenen tussendoor dus moesten werken. Vrij vertaald wordt dan met een beroep op Plinius gesteld dat de christenen voor en na hun werk bijeen kwamen. P.G. Boon heeft erop gewezen dat men moet oppassen met dit soort snelle conclusies. Plinius zegt zelf niet dat de christenen eerst bijeenkwamen en daarna aan het werk gingen.

Men moet niet vergeten dat men in de oudheid gewend was om zo vroeg op te staan en bijeen te komen. Joden die in het Romeinse Rijk de vrijheid hadden hun sabbat te houden, kwamen ook zo vroeg bij elkaar en hadden dan bijeenkomsten die wel tot de middag konden duren. Wie zal zeggen hoe lang de bijeenkomsten van de christenen hebben geduurd. In elk geval is er wel wat af te dingen op de wijdverbreide gedachte dat de eerste christenen wel zo vroeg op zondagmorgen bijeen moesten komen, omdat ze verplicht waren om ‘tussen de kerkdiensten door’ hun werk te doen.

Gevarieerd beeld

Al met al laten de eerste eeuwen een zeer gevarieerd beeld zien. Sabbat en zondag staan nog een poosje naast elkaar. Van lieverlee wordt de zondag almeer de gangbare dag gewijd aan de dienst van God. De vroege kerk waarschuwt tegen joods sabbatisme, tegen een wettische onderhouding van de rustdag, in de vroege Middeleeuwen komt op kerkelijke concilies de parallelie tussen sabbat en zondag steeds meer naar voren. Zo bijvoorbeeld de bepaling dat de rustdag duurde van zaterdagavond tot zondagavond. Thomas van Aquino heeft in zijn ‘dogmatiek’ Summa Theologiae het onderscheid gehanteerd tussen morele en ceremoniële aspecten van het vierde gebod. Dit onderscheid is in de theologische traditie en bezinning van de kerk na hem van grote betekenis gebleven.

Paragraaf 2: de Reformatie

Onze deputaten wijzen er in deze paragraaf op dat Luther met name nadruk legt op het sociale karakter van het vierde gebod. Zij die door de week nauwelijks rust krijgen, kunnen op adem komen op de rustdag.

Calvijn geeft een geestelijke interpretatie van het vierde gebod: wij moeten ophouden met zondigen en God in ons laten werken. Calvijn gaat hiermee in de lijn van Augustinus. ‘Een oudtestamentische invulling van de sabbat is niet meer aan de orde.’

God wijst een bepaalde dag aan, waarop wij mogen samenkomen. Het zou elke dag moeten. Maar in elk geval moet de gemeente de eerste dag der week reserveren voor de dienst aan God. Slaven en knechten mogen op adem komen.

Calvijn zegt (volgens de brochure) niet dat de sabbat een ordening is die God bij de schepping heeft ingesteld. De zevende dag is (niet meer dan)een middel om tot rust te komen. Deze dag is Israel als gebod opgelegd, maar voor ons niet meer van toepassing.

Na de Reformatie

Dit hoofdstuk van de brochure wordt afgesloten met een paragraaf over de tijd na de Reformatie. In deze periode is ook de Heidelbergsche Catechismuste plaatsen.

Zondag 38 van de Heidelbergse Catechismus volgt de uitleg van Calvijn, zo lezen we. De zondag is een feestelijke dag, aan God gewijd, waarop prediking en kerkdienst centraal staan.

Datheen zou in de Nederlandse tekst het woord ‘sabbat’ hebben toegevoegd. ‘Blijkbaar was er behoefte om het verband tussen de zondag en de sabbat met zijn arbeidsverbod aan te geven. Dit speelt echter in de verklaring geen rol. De Catechismus zegt niet dat op de zondag geen werk mag worden gedaan.’

Dat laatste wordt wel sterk naar voren gebracht in het puritanisme en de nadere reformatie.

‘Vandaar dat in de tekst van antwoord 103 het woord ‘sabbat’ is toegevoegd.’

De Dordtse Synode zou een soort tussenpositie hebben ingenomen: de kerk is niet meer gebonden aan de onderhouding van de sabbat zoals het volk Israel. Wel moet zij de zondag heiligen: een vaste dag aan de dienst van God wijden. De gelovigen dienen af te zien van niet noodzakelijk werk en van ontspanning die de beoefening van het geloof in de weg staat.

Deputaten sluiten hun bespreking van de historische gegevens af met de volgende zinnen: ‘Na deze uitspraak (van de Dordtse Synode) gaat echter de discussie door. Sommigen menen dat een arbeidsverbod voor de kerk niet aan de orde is, anderen menen dat een dergelijk verbod deel uitmaakt van de heiliging van de zondag en willen de puriteinse traditie vasthouden.’

Een paar vragen

We zijn inmiddels wel benieuwd geworden welke positie deputaten zelf innemen en welke leiding zij ook aan de kerken willen geven, in deze tijd waarin de zondagsheiliging al meer onder druk komt te staan. Onze kerken hebben altijd duidelijk gestaan in de traditie van Reformatie en Nadere Reformatie. Zouden onze deputaten de puriteinse traditie ook willen vasthouden? En hoe waarderen zij eigenlijk de uitspraken van de Dordtse Synode?

Hun hoofdstuk draagt als titel: respect voor de traditie. Welk respect tonen deputaten en voor welke traditie? Is het erg vreemd als ik verwacht dat ze respect zullen tonen voor de Dordtse Synode en voor de traditie van puritanisme en de Nadere Reformatie? Staan onze kerken soms niet in die traditie? Ik wil in elk geval wel in die traditie staan en blijven staan en daar schaam ik me niet voor. Ik vrees echter dat ik deputaten hier niet in mee krijg. In hun brochure heb ik dit respect voor deze (onze) traditie niet aangetroffen.

Het lijkt erop dat deputaten zich vooral kunnen beroepen op Calvijn, en in die zin wel respect voor de traditie tonen. Maar is hun Calvijn interpretatie zonder meer over te nemen? Ik bedoel vooral de vraag of Calvijn de sabbat al dan niet een ordening genoemd heeft die God bij de schepping heeft ingesteld?

Deze en andere vragen verdienen onze nadere bestudering. Ik hoop er nog op terug te komen. Maar eerst willen we de rest van de brochure nog samenvatten. Dat probeer ik in een volgend artikel te doen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen