JAN LIGTHART, PRINS VAN NEÊRLANDS PEDAGOGEN

Op 11 januari was het honderddertig jaar geleden dat Gerard Jan Ligthart werd geboren. Hoewel hij niet een bepaalde richting vertegenwoordigde, of een bepaald systeem heeft invoerd, is toch zijn invloed groot geweest op het denk-en leefklimaat van onderwijs en opvoeding.

De basis van Ligtharts werk als pedagoog en didacticus ligt niet in het contact met de onderwijsvernieuwers van de eerste helft van deze eeuw. Bij het begin van de twintigste eeuw vond er een opleving plaats inzake de belangstelling voor vragen van opvoeding en onderwijs. Het is een opleving die historisch als "De nieuwe Schoolbeweging wordt aangeduid met als hoofdfiguren onder andere Ellen Key, Kerschensteiner, Dewey en Montessori. Hoewel Jan Ligthart contact heeft gehad met Ellen Key, bleef hij altijd een afkeer houden van de wetenschappelijke pedagogiek en heeft hij zijn ideeën als pedagoog en didacticus nooit een rationele fundering gegeven. Hierdoor is zijn invloed niet precies aan te wijzen. Ligtharts werk vindt zijn basis niet in een filosofisch systeem of denkschema, maar in zijn eigen levenservaring, opgedaan in zijn jeugd, zijn ouderlijk huis en de buurt.

Zijn jeugd

Jan Ligthart was als kind een echte Amsterdamse jongen. Zijn vader stamde uit een vooraanstaande Amsterdamse patriciërsfamilie, een man met een brede ontwikkeling, een goedhartige natuur, misschien een dromer, in ieder geval met een grenzeloos tekort aan zakelijk inzicht, reden waarom de familie Ligthart het niet breed had en zich tevreden moest stellen met een kleine winkelwoning in de Jordaan. Maar hoewel het gezin veel zorgen kende, was het levensgeluk geen onbekende gast. Een fijnbesnaard mens als Jan Ligthart heeft er veel vreugdevolle ogenblikken beleefd, evenzeer als hij in zorg en

verdriet heeft kunnen meelijden. Dit alles op een kinderlijke wijze, soms met een vertederende hulpeloosheid, soms met een verrassend helder inzicht. In zijn boek "Jeugdherinneringen" heeft hij er vaak op geestige wijze over geschreven. Hij heeft in dit boek zijn medemens het beeld van zijn eigen innerlijk leven gegeven.

Het is ondoenlijk om de inhoud van het boek "Jeugdherinneringen" kort weer te geven. Er komen juweeltjes in voor van beschrijving, een "schilderen" door vertellen, die hem de naam van een begaafd, uitbeeldend kunstenaar waardig maken. In dit boek geeft hij behalve zijn jeugdherinneringen ook steeds korte "pedagogisch preken" vanuit zijn eigen ervaringen, dus een "Erlebnispedagogik". Voor Ligthart is de opvoeding naast bewust handelen vooral een zijnsituatie, een omgang, waarin van belang is niet wat men doet, maar wie men is. Nu, zijn moeder was alles voor hem.

Moeder

Met ongeveinsde trots en dankbaarheid spreekt hij over zijn moeder, die in vele dingen de maatstaf werd voor zijn opvoedkundige

gedachten. Zijn moeder gaf hem - en dat was geen "lovecomplex of our time"-de veiligheid en de geborgenheid thuis. Duidelijk komt naar voren in het boek, dat voor Ligthart het gezin de haard van alle opvoeding is. Is er daarom nog steeds interesse voor Ligtharts "Ot en Sien", omdat, ondanks alle veranderingen, dit in wezen 't zelfde is gebleven?

In zijn "Jeugdherinneringen" zet hij een streep onder zijn prille jeugd bij twaalf jaar. De lagere school was doorlopen, maar geld voor een studie was er niet en Jan Ligthart bezat geen stralende gezondheid om met de handen zwaar werk te verrichten. Daarom bleef er één oplossing over, namelijk om kwekeling te worden en zogenoemde "stadslessen" te volgen en zo de akte voor onderwijzer te halen. Later keerde hij terug naar de Amsterdamse volksschool, waar .... ... hij kwekeling was geweest voor overvolle klassen, en leerde daar zijn vrouw Rachel Marie Lion Cachet kennen, die hem tot veel steun is geweest.

“Hoofd der school”

Ligthart solliciteerde naar de functie van hoofd van een school in de Tullingstraat in Den Haag. Hij zag er als jong onderwijzer niet indrukwekkend uit en hij had niet de flair om zich als de gezochte kandidaat voor te doen, maar na een half uur praten werd hij benoemd. Hij is die school 31 jaar lang, tot 't eind van zijn leven, trouw gebleven. Toch is hij beroemd geworden in het buitenland en koningin Wilhelmina vroeg hem om advies over het onderwijs aan haar dochter. Jan Ligthart zei na een reis naar Zweden: "Kan een mens met zo weinig beroemd worden? Door ontwikkeler en geen smoorder van de kindernatuur te zijn? ”

Na een reis naar Noorwegen werd hij ernstig ziek en leed aan

hartkloppingen, oorsuizingen en vreselijke hoofdpijnen. Hij bracht zijn laatste levensjaren in Laag-Soeren door en had buien van diepe moedeloosheid. Zijn kracht was gebroken. In eenzaamheid is op 16 februari 1916 gestorven. Hij liep in een hevige storm over het smalle jaagpad langs het kanaal, toen hij door een hevige windstoot in het water viel. Een schipper, die dit zag, snelde toe, maar toen hij de ongelukkige op het droge had, klopte diens hart niet meer. De begrafenis vond zonder enige plechtigheid plaats, overeenkomstig de wil van de overledene. Als laatste groet van de koningin, lag er een bos witte seringen op het graf van de vriend en beschermer van het kinderhart.

Uit het voorafgaande is duidelijk, dat Ligthart afkerig was van elk filosofisch systeem of denkschema, omdat de conclusies hieruit zo gauw langs de nuchtere werkelijkheid heenglijden. In plaats van de theorie stelde hij het volle leven. Hierin is de liefdevolle intuïtie in de omgang met het kind van belang en van liefdevolle intuïtie is geen systeem te maken. Hem ergerde de verstandelijke benadering en als "Harte-pedagoog" erkende hij als hoogste, de eigen beleving. De echte pedagogiek is een levenskracht, geen dogma, die de wonderbare invloed van de persoonlijkheid en de macht van het hart uitsluit. De echte pedagogiek gaat achter het stelsel van de wetenschappelijke pedagogiek schuil. Deze wetenschappelijke pedagogiek krijgt in zijn boek "Jeugdherinneringen" vaak een steek onder water.

Als kind bleek hij al uiterst gevoelig en een intuïtief waarnemer en denker. Als volwassene registreerde hij ook in zijn omgang met de kinderen de kleinste nuanceringen. Het ruwe, platvloerse en schreeuwerige deden hem pijn. Hij heeft steeds geprobeerd te be-schaven, in het zoeken naar harmonie en het schone en ware. Zijn verlangen naar een veilige en vredige wereld en zijn gevoel voor orde en schoonheid kwamen als kind al naar voren. In "Jeugdherinneringen" schrijft hij:

“....als de hele rij schoenen in dezelfde orde, maar nu glanzend, in de keuken prijkte, stond daar voor mij een stuk schoonheid....”

Zedelijke opvoeding

Men heeft (ten onrechte) Ligthart zoetsappigheid verweten onder meer als men sprak over zijn "Joraandpedagogiek" of zijn "sinaasappelmethode". Hij was te lievig door zijn weekheid voor het kind en gaf te veel vrijheid. Nu, Ligthart volgt men na door hem het minst na de doen, want hij schreef geen orderegels, maar ordebeginselen. Voorop stond voor hem een goede morele sfeer tussen opvoeder(s) en kind. Waar deze is, ontstaat vertrouwen en ook een bepaalde vrijheid. Dit laatste betekent niet, dat Ligthart minimaal ingrijpt in de opvoeding. Hij heeft gezegd, dat ons opvoeden uitgaat van de intuïtieve grondovertuiging, dat het kind een geweten bezit. Als hij moest straffen was hij geen zachte (heel)meester. Wel had hij een afkeer van blaffen en commanderen en voortdurend gemopper en sarcasme, wat erger is dan een lichamelijke straf als "parate executie". Over het slaan zegt hij, dat, wie orde kan houden zonder slaan, het ook kan met soms te slaan, maar wie het niet kan zonder slaan, kan het ook niet met slaan. Zelfs vinden we bij Ligthart de gedachte terug van ds. Koelman om streng te zijn, niet als het kind bijvoorbeeld iets breekt, maar ten aanzien van overtredingen in religieuze en ethische zaken.

Jan Ligthart was niet tegen het bijbrengen van principiële beginselen en vormen. Maar hij waarschuwde tegen over-accentuering van het redeneren en overtuigen en het overschatten van deze "verstandelijke lading". "Bij zedelijke opvoeding praat men geen levende krachten aan, hoogstens kan men ze opwekken. Zelfs al stemmen we toe op grond van redenering, dan nog is het slechts een verstandelijke instemming. Principiële "dingen" zijn hersenspinsels, maar geen levende krachten. Alleen deze werken wat uit voor onszelf en anderen...." aldus Ligthart.

In de eerste plaats was hij tegen schijnkennis en verheerlijking van het intellect. Daarom is, volgens hem, de school niet allereerst een leerinstituut, maar een gemeenschap, waarin het kind het samenleven leert verstaan, zedelijke normen leert en kennis opdoet uit het volle leven, door midde van totaliteitsonderwijs. Om verbalisme tegen te gaan, kwam de methode "Het volle leven" en kwamen de

platen voor zaakvakken zoals rekenen. Deze werden later steeds gebruikt om via het zien kinderen heldere begrippen bij te brengen (Pestalozzi). Soms blijft Ligthart steken in de associatie-psychologie van Herbart, als hij in "Dicht bij huis", door middel van een serie niet-kinderlijke vragen en antwoorden van de boer, heldere voorstellingen (over aardappels) probeert te geven. Tenslotte zij nog vermeld dat Ligthart het werken met handen - in dienst van de zaakvakkeninvoerde. Hij stond dus een actieve school voor, in plaats van alleen een luisterschool.

Praktijk en wetenschap

De kracht van Ligthart lag in zijn intuïtie, maar ook zijn zwakte. Zijn systeem is moeilijk over te dragen. Omdat een rationele fundering ontbreekt, vinden we alleen de geest van zijn werk terug. Tevens is er door zijn verzet tegen wetenschappelijke pedagogiek sprake van "stilstaand water"; er is geen ontwikkeling. Prof.dr. M.J. Langeveld zegt bijvoorbeeld, dat elke leeftijdsfase zijn functie heeft in het geheel der menselijke ontwikkeling. Men kan intuïtief en door ervaring een totaalbeeld van een bepaalde leeftijd hebben, maar door studie van de kinderpsychologie dit inzicht verdiepen en in creatief handelen omzetten. Prof.dr. H. Nieuwenhuis schrijft het zo: Wetenschappelijke kennis zonder intuïtief weten hangt in de lucht, de intuïtieve kennis zonder de wetenschappelijke is in deze tijd niet mogelijk.

Religie

Jan Ligthart was niet areligieus. Al had hij de godsdienst uit zijn jeugdjaren verlaten, hij keerde er later weer naar terug. Ook in de

religie was hij afkerig van dogma's en daarom was hij vaak vaag. De waarheid was voor hem geen formule, maar een Persoon: "ïk ben de Waarheid", zei Christus. Dit gaf hem de hoop op een betere wereld. Vanuit deze hoop, zijn geloof, gaf hij de zaakvakken om de leerlingen eerbied bij te brengen voor de Schepper. Naar zijn idee kon hij zo de leerlingen laten opstijgen tot God, de Oorsprong van alles. In de schepping wees hij op het schone, het ware en de harmonie. Het waren voor hem religieus-mystieke begrippen. Ligthart besefte niet dat kennis uit de natuur geen zaligmakende kennis is. Tevens miskende hij de diepte van de val. Kinderen het "eeuwig wel of wee" voorhouden is volgens hem "onchristelijk gemartel”.

Jan Ligthart gaf de aanzet tot de kritiek op het prestatie-gerichte van de school, het intellectualisme. Hij gaf de aanzet tot de arbeidsschool. Bij Dewey wordt de waarheid dan pragmatisch en de ethiek wordt sociale ethiek. Andere niet op het verstand gerichte doelstellingen komen op de voorgrond: de totale ontwikkeling van het kind (vom Kinde aus....), de sociale vorming, een vrije ontplooiing (Rufolf Steiner), gericht op vrijheid en geest (Petersen). Na Ligthart, die principiële zaken een hersenschim noemde (!), wordt het existentiële denken belangrijk: de waarheid moet gerealiseerd worden. Waar dit op uitloopt? Paulo Freire, (de pedagoog van bewustmaking en bevrijding), wil de verdrukten bevrijden. De school moet nu de waarheid leren actualiseren. Belijdenis, dogma's.... het zijn hersenschimmen.

Een uitspraak van Jan Ligthart in dit verband geeft een breuk aan met het gereformeerde belijden: "Eén gram geloof is meer dan kilo's dogma's". Ten diepste heeft Ligthart nog gelijk ook, zijns ondanks. Maar zo bedoelde hij het niet. Zijn geloof is niet het zaligmakend geloof in een Drieënige God, waarvan de belijdenisgeschriften spreken.

Ligthart, hoe waardevol ook in zijn opvattingen, hoe betekenisvol ook voor schoolpraktijk van vandaag de dag, stond op een verkeerd fundament. Laat ook dit gedeelte van de persoon van Ligthart een baken een zee zijn.

Scherpenzeel

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen