Bij Melanchthon in de leer

De leraar van Duitsland

Het is een jaar na 1517 dat Philip Melanchthon in Wittenberg komt. De 21-jarige jongeman maakt in eerste instantie weinig indruk. Moet deze kleine, hakkelende man de nieuwe professor Grieks worden? Ook Luther zit in de collegezaal. Ook hij is sceptisch. Melanchthons inaugurele rede maakt echter diepe indruk. De jonge professor geniet direct veel hoogachting. Het is tevens het begin van een diepe, respectvolle vriendschap tussen Luther en Melanchthon. In een brief schrijft Luther: ‘Deze zal net zoveel tot stand brengen als vele Maartens bij elkaar.’ En de veertien jaar oudere Luther zegt ook: ‘Ik schaam mij niet om van mening te veranderen als deze grammaticus er anders over denkt, vanwege de goddelijke gaven die God in dit vat heeft uitgegoten. Ik bewonder Gods werk in hem.’

Melanchthon is van huis uit geen theoloog, maar talenleraar. In zijn intreerede heeft Melanchthon het al gezegd: ad fontes – terug naar de bronnen. Daarom zijn de talen Latijn, Griek en Hebreeuws zo belangrijk. Niet wat kerkvaders gezegd hebben over de Bijbel, maar wat de Bijbel zelf zegt heeft gezag. Melachthon gaat college geven over Homerus en Paulus. Zelf gaat hij bij Luther in de leer: ‘Luther leerde mij het evangelie.’

Melanchthon is er diep van doordrongen dat de reformatorische leer vooral via de scholen aan jonge mensen moet worden onderwezen. Hij schrijft boeken en handleidingen voor het onderwijs. Het onderwijs aan de allerkleinsten begint met het leren van de letters. Vervolgens worden het Onze Vader, de geloofsbelijdenis en de Tien Geboden (uit het hoofd) geleerd. Daarop volgen stukken uit Mattheus (hfst. 5–8), Johannes 13, Romeinen 12, maar ook delen uit de Psalmen en Spreuken. Oudere kinderen moeten in contact gebracht worden met wijsheden uit de klassieke oudheid. Heel veel aandacht is er ook voor de grammatica. Hoe kan het ook anders, Melanchthon is van huis uit een taalgeleerde. De grote aandacht voor de taal heeft maar één doel: het leren lezen en verstaan van de Heilige Schrift. Gods Woord is volgens Melanchthon de toegang tot Christus.

De leer van Melanchthon

De keuze van de uit het hoofd te leren bijbelgedeelten verraadt al één van Melanchtons belangrijke leerstellingen. Waar Luther Gods wet vooral ziet als kenbron van de zonde en tuchtmeester tot Christus, benadrukt Melanchthon de wet ook als leefregel van de dankbaarheid. Waar kennen we die uitdrukking van? Uit de Heidelberg-se Catechismus! En dat is nu juist de belijdenis waarin wij (ongemerkt) via Melanchthon met Luther verbonden zijn. Ursinus was een leerling van Melanchthon.

Melanchthon schrijft in 1521 zijn Loci Comunes; de eerste gereformeerde dogmatiek. Het doel van dit boek is om de reformatorsche leer te bewijzen vanuit Gods Woord. Paulus’ Romeinenbrief is voor hem de leidraad. Melanchthon ordent en beschrijft Luthers leer, en bewijst dat deze leer naar Gods Woord is. Het Sola Scriptura wordt hier praktijk. Luther is erg blij met Melanchthons boek: ‘Niemand kan de geloofsleer zo precies samenvatten als hij.’

Van roomse zijde komt veel kritiek. Melanchthon benadrukt sterk dat het geloof niet uit de werken is, maar genade. Vanuit de mens is niets te verwachten: ‘Mensen houden van nature van zichzelf. Zij zijn echter niet in staat God lief te hebben om Hemzelf.’ Maar ook: ‘Het is niet overdreven om te beweren dat ook onze goede werken zonde zijn.’ Niet alle geloof is echt: ‘Geloof dat aan Gods genade voorafgaat, is alleen maar inbeelding.’ Een roomse bisschop verwijt Melanchthon: ‘Uw theologie kan niet zonder zware aanvechting en geloofspraktijk.’ Het geeft aan dat de leer van vrije genade bij Melanchthon geen theorie was, maar doorleefde werkelijkheid. Waarom is Melanchthon dan toch zo onbekend bij ons?

Mogelijk dat we Melanchthon in Nederland vergeten zijn na de synode van Dordrecht (1618/1619). Het zijn namelijk de Remonstranten die zich op Melanchthon beroepen. Volgens hen leert Melanchthon de vrije wil en spreekt hij anders over de verkiezing dan de Calvinisten. Is Melanchthon sindsdien in een kwaad daglicht gekomen? Jacobus Trigland bewijst echter dat de Remonstranten Melanchthon ten onrechte voor hun karretje spannen. Hij wijst erop dat Melanchthon voorzichtig is in zijn spreken over de verkiezing, opdat God niet als oorzaak van de zonde gezien zou worden. Volgens Trigland beschrijft Melanchthon de verkiezing ‘van achteren’, terwijl Calvijn die ‘van voren’ behandelt. Ook Voetius heeft veel waardering voor Melanchthons theologie en verwijst veel naar hem. In zijn contacten met luthersen en doopsgezinden is hij een volgeling van de verbinder Melanchthon.

Tot lering voor nu

Er zouden veel dingen te noemen zijn, waarin wij vandaag de dag van Melanchthon kunnen leren. Zo opende hij na het avondeten geen post meer. Misschien een tip voor het gebruik van onze mailboxen …

Ik wil twee dingen noemen: zijn vredelievendheid en zijn gebedsleven.

Juist die eigenschap – het alsmaar zoeken naar eenheid te midden van alle verschillen – is het waarover je verwondert bij het verdiepen in het leven van Melanchthon. Als er iemand is die de vrede gezocht heeft, dan is het Melanchthon. ‘Der Mensch ist geboren zum Gespräch.’ Deze lijfspreuk heeft Melanchthon heel zijn leven in praktijk gebracht. Telkens weer reist hij naar een plaats voor een godsdienstgesprek. Al in 1519 staat hij Luther terzijde in zijn twist met de roomse Eck. In 1529 probeert Philippus in Marburg de kloof te overbruggen tussen Luther en Zwingli. Over het Avondmaal komt men tot zijn verdriet niet tot overeenstemming. In de Augsburgse Confessie (1530) probeert Melanchthon de belijdenis zó te formuleren dat andere reformatoren zich er niet aan zullen stoten en dat Rome beseft dat de protestanten vrome mensen waren. Als het gaat over de hoofdzaak – de rechtvaardiging door het geloof alleen – dan staat hij pal voor de waarheid. Waar het kerkelijke gebruiken betreft, is hij bereid die te zien als bijzaken, en gaat hij (soms te) ver in het zoeken van een compromis.

Luther weet dat zijn trouwe vriend heel anders is dan hij. ‘Ik ben geboren om met de duivelen te oorlogen; daarom zijn mijn boeken veel stormachtiger en oorlogszuchtiger. Ik moet houtblokken kloven en stammen uitroeien, doornen en heggen omhakken en de moerassen aanvullen. Ik ben de grote woudrichter, die baan moet breken. Maar magister Melanchthon gaat stil en eenvoudig zijn weg, hij bouwt en plant, zaait en begiet met lust, waartoe God hem rijkelijk Zijn gaven geschonken heeft.’ En: ‘Deze man is godvrezend; en als hij al iets verkeerds gedaan heeft, dan bedoelde hij het niet kwaad.’ Zo verschillend in karakter, en toch diepe hoogachting voor elkaar.

Zijn Godsvreze blijkt ook uit zijn gebedsleven. Van geen andere reformator kennen we meer gebeden dan van Melanchthon. Hij heeft veel geschreven en gedoceerd over het gebed. Jonge studenten moeten leren bidden. Daarom schrijft hij voorbeeldgebeden. De meeste gebeden vinden we in zijn brieven. Daarvan zijn er ruim 9500 bewaard gebleven. In de brieven van zijn laatste twintig levensjaren vinden we bijna altijd een gebed, soms meerdere; voor degene aan wie hij schrijft, voor zichzelf of zomaar een verzuchting. Opvallend is dat Melanchthon meer bidt dan dankt, al ontbreekt dat laatste zeker niet. Het toont dat hij zich afhankelijk voelt van de Gever van alle goed. Uiterlijk ‘s morgens om vier uur staat hij op. Dan is er eerst tijd voor Bijbellezen en bidden. Naast dit moment, zijn de tijden voor en na de maaltijd en het avondgebed zijn vaste gebedstijden. Maar Melanchthon bidt ook tijdens zijn dagelijkse bezigheden. Melanchthon gelooft vast en zeker dat God gebeden hoort en verhoort. Daar kan hij uit ondervinding van spreken. Als hij zelf doodziek op bed ligt, komt vriend Luther, bidt vurig, en Melanchthon mag genezen. Omgekeerd ondervindt Luther genezing op het gebed van Melanchthon. In zijn gezin maakt Melanchthon nare dingen mee rond het ongelukkige huwelijk van zijn dochter. ‘Alleen het gedurige gebed maakt het mij mogelijk dit leed te dragen.’ Ook de vrede in Wittenberg na de Schmalkaldische godsdienstoorlog ervaart hij als een gebedsverhoring. Melanchthon is de man die Paulus’ vermaning in praktijk brengt: ‘Bid zonder ophouden.’

Hoe komt het toch dat Melanchthon zijn hele leven bezig is met gebed en het zoeken van de vrede? Is het zijn opvoeding? Mogelijk middelijkerwijs wel! Vader Schwarzerd kent een nauwgezet gebedsleven. Als gevolg van het drinken van vergiftigd water in een oorlog komt vader op zijn sterfbed. De tienjarige Phillip moet zijn vader missen als gevolg van onvrede. Bij het naderen van de dood roept vader zijn zoon en zegt: ‘Ik heb veel veranderingen in de wereld beleefd, maar er zijn nog groter aanstaande. Mijn gebed is, dat God u daarbij moge regeren. Ik raad u, mijn zoon, dat u God vreest en oprecht leeft.’ Melanchthon zegt dat deze herinnering aan zijn vader hem zijn hele leven is bijgebleven.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen