Willem Teellinck

(D-

Wanneer we de grote figuren van de Nadere Reformatie chronologisch de revue laten passeren, dan moeten we allereerst aandacht vragen voor Willem Teellinck, die algemeen als de voorloper van deze geestesstroming wordt beschouwd.

Het „meer geprezen dan gelezen, " dat ook voor andere schrijvers geldt, is vooral op Teellinck van toepassing. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Wat de tijd betreft, staat Teellinck verder van ons af, dan welke „oude schrijver" ook: hij leefde 350 jaar geleden. Zijn werken zijn, althans in oorspronkelijke vorm, vrij schaars geworden. Bovendien schreef Teellinck in een stijl, die voor een kenner van de 17e eeuwse taal nog moeilijk is. En tenslotte heeft Teellinck wel veel werken nagelaten, maar daaronder zijn slechts weinig preken en juist de preek is in onze kringen het meest gelezen geschrift. Teellinck verdient het echter, veel beter te worden gekend en daarom willen we trachten in enkele artikelen deze merkwaardige figuur te doen herleven.

Het leven van Teellinck

De Nadere Reformatie vindt haar oorsprong in Zeeland en de naam Teellinck is met deze beweging en met deze provincie ten nauwste verbonden. Willem Teellinck was een Zeeuw onder de Zeeuwen. Hij werd geboren 4 januari 1579 te Zierikzee, waar zijn vader Joost Teellinck, schepen en burgemeester was. Deze overleed op 50-jarige leeftijd, zijn weduwe Johanna de Jonge met acht kinderen, vier zoons en vier dochters achterlatende. De zoons studeerden allen rechten, ook Willem. De oudste, Ewoud, die later zijn vader opvolgde, is met zijn broer Willem, zeer bekend gebleven om zijn godvruchtige geschriften.

Willem gevoelde reeds als land de begeerte om theologie te gaan studeren, maar toen hij zijn vooropleiding achter de rug had, besloot hij, geen inbreuk te maken op de familie-traditie en verwierf hij zich de titel van meester in de rechten. Om zijn studie te voltooien, ging hij naar de beroemde Hogeschool van Poitiers. Daar had ook vroeger Calvijn gestudeerd en daar bevond zich ook de dichter Jacob Cats, met wie Teel-

linck van die tijd af hechte vriendschap heeft gesloten. Hij promoveerde daar ook tot doctor in de rechten in 1603. Hij schijnt voor die tijd reeds in Schotland vertoefd te hebben en na zijn promotie trok hij voor de twejede maal daarheen. Vandaar reisde hij naar Bambury in Engeland, waar hij in aanraking kwam met de Puriteinen. Dit verblijf bracht de 25-jarige Teellinck op een keerpunt en de omgang met de Engelse vromen drukte voorgoed een stempel op hem.

De liefde tot de studie der theologie kreeg weer de overhand, maar hij vroeg zich af of het Gods wil was, de rechten voor de godgeleerdheid te verwisselen. Naar Puriteins gebruik hielden de Engelse vrienden een plechtige vast-en bededag om de wil van God te vragen en het gevolg was dat Teellinck zich naar Leiden begaf om zich te bekwamen tot het ambt van Dienaar des Woords.

Hij kwam te Leiden toen daar juist de twist tussen Arminius en Gomarus was ontbrand. De vriendschap met Voetius,

die tegelijk met hem studeerde, dateert uit die tijd. Voetius echter sloot zich meer bij professor Gomarus aan, terwijl Teellinck zich vooral tot professor Treleatius Jr. aangetrokken gevoelde, die hij later nog altijd met ere noemt.

In zijn studententijd is Teellinck reeds getrouwd met Martha Angelica Greendon, die hij, zoals de naam reeds doet vermoeden, uit Engeland had meegebracht. Zijn vrouw heeft blijkbaar haar naam laten verhollandsen, want in de acte van ondertrouw, gedateerd 26 sept. 1604 te Zierikzee, vinden we haar vermeld als Martha Grijns.

In korte tijd had de begaafde Teellinck zich in dc theologie bekwaamd, zodat hij in 1606 weer in Zierikzee kwam wonen „om zich onder de classis van Schouwen in 't proponeren te oefenen."

Nog in datzelfde jaar werd de 27-jarige proponent beroepen naar de gecombineerde gemeenten van Haamstede en Burgh. Op de predikantenlijst van die plaatsen is hij trouwens niet de enige grootheid geweest, als men bedenkt, dat deze kerken van 1599—1604 gediend waren door de beroemde Godefridus Udemans, van 1604—1606 door Samuel Brouwer en na Teellincks vertrek in 1613 door Jonas de Monier, namen die stuk voor stuk in de kerkgeschiedenis bekend zijn gebleven.

Merkwaardig genoeg ging Teellinck, vóórdat hij te Haamstede werd bevestigd, met zijn vrouw, die haar eerste kind verwachtte, nog een reis naar Frankrijk maken. Het doel van die reis is niet bekend, maar een vacantietocht zal het onder die omstandigheden wel niet geweest zijn. Te Angers werd zijn zoon Maximiliaan geboren, die later niet minder bekendheid zou krijgen dan zijn vader.

Over zijn dienstwerk te Haamstede is niet zoveel bekend. Volgens zijn zoon Maximiliaan heeft hij er zeven jaar met zoveel vrucht gearbeid, dat „de Ingeseetene van die plaetse vóór sijn comste aldare voor de roeckelooste van 't gansche Eylant gekeurt wierden" maar dat ze na zijn bediening „de ijverichste ende godsalichste sijn bevonden geworden." De liefde van de zoon tot de vader zal wel tot enige overdrijving geleid hebben, want nog na Teellincks vertrek uit Haamstede was die gemeente een zorgenkindje voor de classis wegens de ijdele volksvermaken en de sabbathsontheiliging!

Teellinck stond in zijn eerste gemeente bekend als een onvermoeibaar werker. Hij werkte zelfs niet alleen zolang het dag was, maar dikwijls de hele nacht door, want als de boeren 's morgens voor dag en dauw naar hun werk gingen, zagen ze in de studeerkamer van de dominee nog licht branden! Zo is het te verklaren, dat hij, die nauwelijks 50 jaar oud geworden is, en toch zijn gemeente en zijn gezin niet verwaarloosde, ongeveer 60 boeken het licht kon doen zien en er nog een dikke 40 in manuscript kon achterlaten!

Het was te voorzien, dat de grote Teellinck zijn leven niet in zo'n kleine gemeente zou slijten en in 1613 kwam dan ook het beroep naar Middelburg, Hij was nog slechts korte tijd terug van een reis naar Engeland, die hij met toestemming van de classis had mogen maken! Vier kerken stonden de Herv. Gem. te Middelburg destijds ten dienste: de Oude of St. Pieterskerk, de Nieuwe Kerk, de Vismarktkerk en de Gasthuiskerk. De Oostkerk bestond toen nog niet en de Koorkerk werd niet gebruikt. Niet minder dan 9 predikanten telde de gemeente in de Zeeuwse hoofdstad. Teellinck's bekendste collega's werden Gillis Burs, Herman Faukelius (de opsteller van het Kort Begrip), Antonius Walaeus en Fran5iscus Gomarus.

Middelburg is Teellincks laatste standplaats geworden. Hij heeft er 16 jaar met zegen gearbeid en de gemeente groeide, mede door zijn ijver, zowel in de breedte als in de diepte. Teellinck zelf is vol lof over de bloei der gemeente: „de ijver in Middelburg groeide zeer; vele goede oefeningen werden ter hand genomen; de vier kerken konden de mensenmassa niet meer bevatten, de huizen geleken op kleine kerkjes; er werd mild gegeven ten bate van de armen en men zag de lieden zich naar het Avondmaal begeven als een menigte jonge arenden, die daar naar toe vliegen."

Er schijnt in enkele jaren tijds veel veranderd te zijn in de Zeeuwse hoofdstad, want bij zijn komst in 1613 verklaarde Teellinck nog, dat de Middelburgse gemeente „niet vrij was van scheuringe, ergernisse, dartelheid en dergelijke besmettelijke zonden meer, " ja het was zelfs „een loopgoote van zonden."

Teellinck bekommerde zich niet om de gunst van mensen, maar was toch uitermate vriendelijk en verdraagzaam, zowel tegenover zijn gemeente als tegenover zijn collega's en won vele harten door zijn vrome wandel en zijn grote gastvrijheid. Iedere zondag nodigde hij enkele arme gemeenteleden uit om in de pastorie de maaltijd te gebruiken. In kleding, huisraad en voedsel was het gezin-Teellinck uiterst sober.

Geen wonder dat zijn vroegtijdige dood door heel Middelburg werd betreurd. Hij overleed, na vele malen ernstig ziek te zijn geweest, op 50-jarige leeftijd, de 8ste april 1629. Zijn lichaam was volkomen uitgeteerd in de dienst van God en op zijn sterfbed kon hij haast niet meer spreken. Zijn laatste woorden waren: „Wend u van mij af, dat ik mij verkwikke, eerdat ik heenga en niet meer zij."

Onder grote belangstelling werd zijn stoffelijk overschot in de Oude-of St. Pieterskerk begraven, waar ruim een eeuw later ook Smijtegelt ter aarde werd besteld. (Deze kerk is in 1833 afgebroken).

Teellinck heeft vijf kinderen nagelaten, drie zoons en twee dochters. De zoons werden alle drie predikant. De oudste, Maximiliaan was eerst predikant van de Engelse gemeente te Vlissingen, en werd na de dood van zijn vader, diens opvolger te Middelburg tot zijn dood in 1653. Johannes heeft een groot aantal plaatsen gediend: de Engelse gemeente te Vlissingen, Wemeldinge, Vlissingen, Utrecht Hier werd hij verbannen omdat hij de overheid had aangevallen inzake de kerkelijke goederen. Hij werd toen predikant te Arnemuiden, Kampen en Leeuwarden, waar hij in 1673 overleed.

De minst bekende, Theodorus, bleef trouw aan het geboorteland der Teellincks en diende eerst de gemeente Renesse en daarna die van Nieuwerkerk op Schouwen-Duiveland. Hij stierf in 1660.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen