Van hagepreken en beeldbreken

1566 - 1966

Deczc onze oolmoedighe bede

Brieven uit het koninklijk binten

In de eerste helft van de zestiger jaren breekt tot in de hoogste regeringskringen het inzicht door, dat de snelle voortgang van de ketterij niet bedwongen kan worden door onbeperkt folteren en branden. De Raad van State, een college van hoge edelen dat de landvoogdes moet bijstaan, stuurt begin 1565 de graaf van Egmond naar Spanje. Hii heeft opdracht o.a. de koning duidelijk te maken, dat men matiging van de plakkaten gewenst acht.

De ijdele, goedgelovige Egmond laat zich door Filips II met vriendelijke woorden en geschenken strikken. De koning betaalt enkele dringende schulden van de graaf cn stelt hem zeven rijke schoonzoons in het vooruitzicht voor de zeven dochters, die Egmond de zijne kan noemen. Blij gaat de gezant huiswaarts met een nietszeggende belofte.

De koning zal nog schrijven. Een half jaar later schrijft de koning vanuit het koninklijk buitenverblijf in de bossen van Segovia. Met zijn laatste overwinning op de Turken, die Malta hadden ingesloten nog in het hoofd, beveelt Filips de onverbiddelijke handhaving der bloedplakkaten precies volgens de letter.

Landvoogdes Margaretha verzamelt een weck lang moed en brengt de brieven clan op 13 november in cle Raad van State. De hoge heren zijn zeer gegriefd, omdat de koning hun adviezen naast zich heeft neergelegd. Vooral op aandringen van Willem van Oranje worden de brieven direct aan het volk bekend gemaakt. Daarna trekken cle groten zich uit protest terug uit cle regering.

De indruk die cle brieven uit Segovia maken, is enorm. Het regent protesten van de stedelijke besturen. Het volk neemt een dreigende houding aan. Een golf van onbehagen slaat over cle landen. De godsdienstkwestie is plotseling een zaak van allen geworden.

Het verbond der edelen

De algemene opwinding wordt opgevangen door enkele lagere calvinistische edelen, o.a. Jan van Marnix en Nicolaas de Hames. In de zomermaanden hebben zij reeds in cle badplaats Spa geheime besprekingen gevoerd met cle Lutherse Lodewijk van Nassau, een broer van Oranje, over een verbond van edelen, dat zich tegen inquisitie en plakkaten zal keren. Nu is cle tijd rijp

om bij het woord de daad te voegen. Eind november wordt een twintigtal calvinistische edelen en de Franse dominee Franciscus Junius bijeengeroepen in het paleis van de graaf van Culemboreh te Brussel. De Antwerpse predikant houdt een korte preek en gaat voor in gebed. Een bijzonder moedig man, deze Junius. Toen in Antwerpen een van zijn medebroeders wegbrandde op de mutserd, predikte hij in een huis, dat door de vlammen van de brandstapel werd verlicht.

Na het gebed beginnen de besprekinken over het Verbond. Enkele dagen later wordt de akte van oprichting getekend. Binnen enkele maanden zijn er een paar honderd handtekeningen uit de kring van de lagere protestantse en roomse adel verzameld. Van de hoge adel tekenen o.a. Hendrik van Brederode en I.odewijk van Nassau. Zij zijn onmisbaar voor het kontakt met Oranje en de andere groten. Met name Oranje weet officieel niets, maar heeft in werkelijkheid kennis van alle details.

Vechten of smeken?

De calvinistische topleiding van het verbond heeft plannen om Antwerpen te bezetten. Oranje geeft die plannen echter geen kans van slagen en dan besluit men een smeekschrift aan te bieden. Als landvoogdes Margaretha van het plan en de geruchten hoort, krijgt zij bijna een zenuwaanval. De edelen zouden door buitenlandse machten worden gesteund en een geweldige troepenmacht op de been kunnen brengen. Li een moment van hevige angst wil zij met de hele regering naar liet sterke Bergen vluchten, maar dat zal ook opschudding geven. Dan maar afwachten. In dringende brieven smeekt zij de hoge adel om weer naar het hof te komen en haar te adviseren. De heren komen en kalmeren de landvoogdes, die de plakkaten uit eigen beweging wil matigen. Zij moet maar vast in het geheim een gematigd plakkaat laten ontwerpen. Als de hoge adel haar goede wil bemerkt, krijgt de lage adel dc wenk om ongewapend en zonder groot gevolg naar Brussel te komen.

De aanbieding

Op 5 april 1566 is liet zo ver. In een lange stoet schrijden de edelen met een „voeghJijke deftigheid ten hove." Lodewijk van Nassau en Hendrik van Brederode gaan arm in arm voorop. Dan volgen de 400 deelnemers uit bijna alle gewesten in rijen van vijf. Het volk juicht de edelen toe, die in hun ogen gewetensvrijheid gaan afdwingen. In het paleis wacht de landvoogdes, misschien wat angstig. Als de edelen binnentreden, heeft Barlaymont, een adviseur van Margaretha, zc snel getaxeerd. Hij zou zijn meesteres met het oog op de sjofele kledij van sommigen, hebben toegefluisterd: Comment madame, peur de ces queux? Iloe mevrouw, angst voor deze bedelaars?

Nu komt Brederode naar voren, zinkt op één knie, houdt een korte toespraak en biedt het smeekschrift aan, dat door een bediende wordt voorgelezen. Het is een uitermate voorzichtig stuk, dat voor alles de nadruk legt op de trouw van de edelen. Dan brengt het smeekschrift de bezorgdheid van de landjonkers onder woorden over de onrust, die inquisitie en plakkaten bij het volk veroorzaken. Zou dat volk bij een opstand niet eerst de hoven der edelen plunderen? „Wie zal ons boeten de onverwinnelijke schaade van brandt en verwoesting? " Zou de landvoogdes inquisitie en plakkaten voorlopig niet willen schorsen, totdat de koning in overleg met de Staten-Generaal de godsdienstzaken heeft geregeld? Het stuk besluit met het verzoek „deeze onze ootmoedighe bede" door een gezant aan de koning bekend te maken.

De volgende dag ontvangt Brederode het antwoord. Er zal een gezantschap naar Spanje gaan. Margaretha belooft enige moderatie, enige matiging der

plakkaten. En voor het overige moeten de edelen maar „vertrouwen op de aangeboren en alom bekende goedertierenheid des konings"!

Het feest der bedelaars

Beter iets dan niets, denken de edelen en zij vieren op 9 april feest in het huis van de graaf van Culemborch, waar Brederode een grote hoeveelheid bedelnappen heeft laten bezorgen. Hij is de grote gangmaker die avond. Boven op een tafel houdt hij een toespraak: „Men heeft ons queux, geuzen, bedelaars genoemd. We zijn het. Trouw aan de koning tot de bedelzak. Laten we een dronk op onszelf uitbrengen. Vivent les queux! Leve de geuzen! Hef cle bedelnap!" En cle wijn stroomt in de nappen onder luid geschreeuw, daverend gezang. Heel Brussel spreekt de volgende dag over het feest der adellijke bedelaars. En cle scheldnaam geuzen is erenaam op ieders lippen.

De motieven van de edelen

Wij moeten de motieven die cle verbondenen tot aktie aanspoorden in het algemeen niet te hoog aanslaan. Iedereen riep: weg met inquisitie en plakkaten. Dat was niets bijzonders. Het verbond bood onder dat motto een prachtkans om cle centrale regering, die altijd aan hun voorrechten en privileges tornde, een flinke hak te zetten. Er waren ook lieden bij, rooms in naam, onverschillig in werkelijkheid, die tekenden uit pure priesterhaat. En het staat wel vast, dat er ondertekenaars waren, die diep in cle schulden staken en nu hoop-

ten op een kans om zich te verrijken met de vele kerkelijke goederen.

Hiernaast stond een groep overtuigde hervormden, mannen van grote beschaving en belezenheid, zegt prof. Presser in een van zijn studies. Zij handelden uit edeler motieven, evenals de bekwame Lodewijk van Nassau, wiens godsvrucht door Groen van Prinsterer in zijn Handboek herhaaldelijk wordt genoemd.

Zij zullen leiding gegeven hebben, omdat verbond en smeekschrift middelen konden zijn in Gods hand tot omverwerping van de dwinglandij en de directe of indirecte uitbreiding van Zijn Koninkrijk. Deze groep is het, die later Oranje zal blijven steunen in de strijd tegen Spanje.

Het resultaat van hel smeekschrift

Het politieke resultaat van het smeekschrift was vrijwel nihil. Eind april werd de Moderatie bekend, die Margaretha had toegezegd. Moorderatie zei het publiek, want in april en mei werden er nog mensen gevangen gezet of verbrand om het geloof.

De psychologische uitwerking van het smeekschrift op het volk daarentegen was geweldig. Iedereen geloofde dat het verzoek van de edelen was ingewilligd. Geen inquisitie en plakkaten meer. Waarom zou men deze vrijheid niet gebruiken om het Woord van God in het openbaar te prediken? De hagepreken begonnen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen