Waarheid en leugen aan het ziekbed

Het onderwerp waarheid en leugen bij het ziekbed is een steeds weerkerend thema in de medische ethiek. In wezen kan men zich gemakkelijk van dit onderwerp afmaken door te stellen dat een leugen nimmer is verantwoord. Het is echter wel een zeer grove benadering van een toch wel wezenlijk belangrijk probleem. Weliswaar is inderdaad een leugen steeds fout, met het begrip waarheid valt echter nogal wat te rommelen. Men kan zich achter vele, niet ter zake doende woorden voor de echte waarheid verbergen en een patiënt met een kluitje het riet insturen.

De relatie arts-patiënt is een zeer gekompliceerdc relatie. Dc patiënt stelt, als het goed is. zoveel vertrouwen in zijn arts dat hij het meest dierbare en intieme aan hem toevertrouwt, dat wil zeggen zijn eigen lichaam. Hij verwacht van z'n arts dat deze met dit lichaam zo zorgvuldig en verantwoord mogelijk omgaat. Alle gegevens die de arts omtrent de toestand van het lichaam verkrijgt, zijn in wezen gegevens die de patiënt zelf toebehoren. Ten diepste blijft patiënt zelf verantwoordelijk voor zijn lichamelijk welzijn. De rol van de arts is die van begeleider en heler.

We kunnen ons onderwerp splitsen in twee onderdelen:

1) Het meedelen van diagnose van een al of niet kwaadaardige ziekte

Het zal een ieder bekend zijn, dat wanneer een patiënt zich met een klacht tot een arts richt, de arts zal trachten een diagnose te verkrijgen. Deze diagnose dient mijns inziens aan de patiënt te worden meegedeeld en de konsekwenties van dc diagnose dienen te worden besproken. Een en ander kan bijvoorbeeld leiden tot een operatie. Het is van zeer groot nut dat de patiënt op de hoogte is waarom hij geopereerd wordt of behandeld met medikamenten en wat daarvan de konsekwenties zullen zijn. Hierdoor is de patiënt beter gemotiveerd voor de behandeling. Met name bij kwaadaardige aandoeningen is het van groot belang dat een patiënt op de hoogte is van z'n diagnose, omdat deze diagnose voor hem verstrekkende gevolgen heeft en in de toekomst kan hebben. Het is mijn ervaring, dat, met name bij grote operaties die soms ingrijpende veranderingen geven van het levenspatroon, de patiënt beter meewerkt en begrijpt waar het om gaat. indien hij goed is voorgelicht, dan wanneer dit niet het geval is, hetgeen zelfs het operatie-resultaat kan verbeteren. De houding van de arts dient hierbij te zijn die van iemand die niet boven z'n patiënten, maar naast z'n patiënten staat. Samen moeten ze trachten het tot een goed eind te brengen. Ook bij het falen van een geneeskundige behandeling, om welke reden dan ook. is het mijn mening dat een patiënt recht heeft dit te weten. Hij moet ook weten waarom een bepaalde behandeling faalt. Hierdoor kan veel wantrouwen worden voorkomen. Ditzelfde geldt bijvoorbeeld wanneer een patiënt behandeld wordt onder een helaas foutieve diagnose. Naar mijn mening moet een arts zijn falen ook eerlijk kunnen vertellen. Een patiënt zal dit de arts ook niet kwalijk nemen, wanneer hij voldoende vertrouwen heeft in z'n arts en ervan overtuigd is dat deze naar beste weten en kunnen handelt.

2) De laatse levensfase

Ook patiënten die door ziekte hun laatste levensfase bereiken, dienen eerlijk te worden voorgelicht, waarbij als grondregel moet gelden dat de patiënt niet mag worden geschaad. Zodoende moet de voorlichting per patiënt worden aangepast. Nog steeds zijn er vele tegenstanders van openheid bij het ziekbed, hoewel ik van mening ben dat

de jongere generatie artsen daar positiever tegenover staat. De tegenstanders stellen vaak dat de patiënt de waarheid omtrent z'n toestand niet zal kunnen verdragen. Of de patiënt het verzwijgen van dc waarheid wel kan verdragen, vragen ze zich vaak niet af. Het is bij het verstrekken van informatie over de toestand van de patiënt zeer belangrijk te weten wat de patiënt zelf reeds weet of vermoedt en wat zijn familie reeds weet of vermoedt en of ze dit onderling ook van elkaar weten. Het komt nogal eens voor dat de familie wel is ingelicht en de patiënt bewust onwetend wordt gehouden of zelfs foutief wordt voorgelicht. Er is dan sprake van grof misbruik van vertrouwen. Bovendien leid dit vaak tot zeer gekompliccerde problematiekcn: indien de patiënt vermoedt dat anderen meer weten dan ze zeggen, dan zal hij trachten die anderen tegen elkaar uit te spelen om alsnog de waarheid te weten te komen. Met name wanneer meerdere specialisten (bijvoorbeeld) een behandeling van een patiënt verrichten, kan dit zeer vervelende konsekwenties hebben. In principe is het het beste als iedereen ingelicht is en daarnaar handelt. Juist in de situatie van ongeneeslijk ziek zijn. is een eerlijke verstandhouding vaak tot steun van alle betrokkenen.

Nadelen van het meedelen van een diagnose

Hoewel dit allemaal nogal eenvoudig lijkt, wil ik toch niet voorbijgaan aan de nadelen die verbonden zijn aan het meedelen van de diagnose van een ongeneeslijke ziekte. Ten eerste: het kan aanleiding geven tot ongewenste reakties bij de patiënt, bijvoorbeeld ernstige neerslachtigheid en angst, soms voerend tot ernstige depressies, soms in kombinatie met opgewondenheid, waarbij zelfmoordgevaar zeker niet afwezig is. Hier is het van belang de patiënt zorgvuldig en intensief te begeleiden. De belangrijkste figuur in deze fase is de huisarts die de patiënt meestal beter kent dan z'n specialist die slechts een. weliswaa zeer intensieve, maar vaak korte, fase de patiënt ziet. Goed overleg tussen artsen onderling is in deze situaties onontbeerlijk. Ten tweede: het medisch oordeel is feilbaar. Het komt voor dat patiënten opgegeven worden en later weer grotendeels of zelfs geheel herstellen. Een frapperend voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld het volgende: ik zag een zieke, oude man met een kwaadaardige aandoening op mijn polikliniek en vond hem dusdanig snel achteruitgegaan, dat ik niet verwachtte hem nog voor een volgende kontrole te zullen terugzien. Aangezien de man van ver kwam. achtte ik het voor hem beter dat hij

verder door z'n huisarts zou worden gekontroleerd. Tot mijn verbazing zag ik de man een halfjaar later in veel betere konditie dan dat ik hem de laatste keer op de polikliniek zag. In zo'n geval zou een gesprek met de patiënt waarin zijn snel naderend einde zou worden voorspeld, katastrofale gevolgen kunnen hebben. Ten derde: soms is door onbegrip van de patiënt en familie ten opzichte van medisch-technische problemen een situatie niet of moeilijk overdraagbaar, omdat de patiënt niet begrijpt waarom hij niet kan worden geopereerd bijvoorbeeld. Sommige situaties zijn zo ingewikkeld dat het moeite kost om in eenvoudige bewoordingen de patiënt, die toch leek is, uit te leggen waarom niet alles kan in de geneeskunde. Hierbij moet worden gerealiseerd dat een onbegrepen waarheid voor de patiënt dezelfde waarde heeft als een leugen. Ten vierde: een patiënt interpreteert hetgeen hem gezegd wordt over zijn diagnose en vooruitzichten vaak zodanig, dat hij alleen datgene hoort dat hij wil horen. Anderzijds moet een patiënt steeds een strohalm worden geboden, want ook hier geldt, hoop verloren, al verloren.

Nadelen van het nièt-meedelen van een diagnose

Steeds is het nuttig zich te verdiepen in de persoonlijkheidsstruktuur en de sociale omgeving van de patiënt ten einde zich een beeld te vormen over wat en hoe men de patiënt een en ander zal vertellen. Het nietmeedelen van de ernst van de situatie heeft voor de patiënt vaak enorm grote nadelen, evenals voor z : n arts.

In de eerste plaats biedt het de arts een mogelijkheid zich verschuilend achter het argument dat de patiënt de waarheid niet zou kunnen verdragen, te vluchten voor een gesprek met de patiënt. In het algemeen zijn gesprekken met dodelijk zieke mensen de moeilijkste, niet alleen omdat het onderwerp zo intriest is, maar tevens omdat die patiënten vaak slechts in gedeelten de waarheid kunnen verdragen en zodoende veel tijd wordt gevergd voor een goed gesprek of meerdere gesprekken. Ten tweede: wanneer men met leugens begint aan het ziekbed zal het steeds nodig blijken de ene leugen met de andere te staven. Hierdoor ontstaat vaak een zeer gekompliceerd samenstel van leugens dat op den duur vrijwel steeds zal leiden tot onderlinge tegenstrijdigheden. Hiervan een gevolg is dat patiënt en familie vaak in de periode dat ze de medikus het hardst nodig hebben, hun vertrouwen in de medische behandeling — terecht — verliezen. Het is mijn ervaring dat een patiënt vaak meer weet of vermoedt dan hij laat merken. Men moet zich daar ook terdege van bewust zijn. Hoewel de patiënten in vele situaties vaak onmondig zijn. zijn ze zeker niet gek. Men kan niet alles op de mouw van de patiënt spelden. Het is een afschuwelijk denkbeeld, dat nog steeds veel artsen tegen hun patiënten blijven zeggen dat het ze goed gaat, totdat de dood erop volgt. Aan de andere kant. vind ik het ook wel belangrijk om erop te wijzen dat naar mijn ervaring de patiënt het als een opluchting ondervindt wanneer eindelijk hem de waarheid wordt meegedeeld, waardoor grote onzekerheid wegvalt.

Wanneer meedelen?

Wat betreft het meedelen van het naderend einde, is het van niet te onderschatten belang dat de patiënt tijdig zakelijke en sociale aangelegenheden kan regelen, hetgeen van essentiële betekenis voor de nabestaanden kan zijn. Dat het ook in geestelijk opzicht uiterst belangrijk is dat een patiënt zich op het terven voorbereidt,

behoeft geen betoog. Wel wil ik er op wijzen dat in deze periode samenwerking en overleg tussen de arts en de pastor van groot belang kan zijn. Ik heb wat dat betreft goede ervaringen met enkele van onze predikanten van Walcheren. Het tijdstip van het meedelen, hangt af van de situatie. In het algemeen zal men dit niet doen terwijl de patiënt nog in het volle leven staat of de diagnose nog maar juist gesteld is en de konsekwenties daarvan niet zijn te overzien. Wel moet het plaatsvinden voordat dc patiënt suf wordt ten gevolge van z'n ziekte of medicijnen, zoals bijvoorbeeld morlinc-achtige stoffen tegen de pijn.

Zodra de patiënt alles weet. moet de medikus steeds bereid zijn zich voor verdere begeleiding beschikbaar tc stellen en dag en nacht voor de patiënt klaar te staan.

Wat betreft de medische behandeling zal men in het algemeen streven naar een behandeling die het lijden verlicht. Bij ernstige pijn zal men pijnstillende middelen geven, morfine-achtige stoffen, zelfs als dit de mogelijkheid inhoudt van een levensverkortende werking.

Pogingen, koste wat kost, een dergelijke patiënt te behandelen indien die geen uitzicht biedt op genezing, moeten achterwege worden gelaten. Men moet zich beperken tot elementaire zaken en bijzondere behandelingsmethoden achterwege laten. Het is niet de taak van de medikus het leven coute que coute. te rekken, maar het sterven te begeleiden, hoe en waar dit kan. Men moet zich hierbij goed realiseren dat een lepel soep soms meer belang kan hebben dan een infuus, een kopje thee meer dan slangen en apparaten op alle mogelijke plaatsen en dat een eenvoudig woord, een blik of een gebaar meer waard kan zijn dan een zak vol medicijnen.

Reakties van de patiënt

Tenslotte zou ik nog enkele opmerkingen willen maken over de reakties van de patiënt nadat hij is ingelicht over de ernst van z'n toestand. Deze reakties zijn onder andere uitvoerig bestudeerd en beschreven door de amerikaanse psychiater Kübler Ross en weergegeven in haar bekende boekje „Lessen voor Levenden". Meestal treden volgens haar achtereenvolgens de volgende fasen min of meer duidelijk op:

1. Ontkenning. De patiënt meent dat het niet waar kan zijn en dat de artsen zich vergissen. Sommige patiëten onttrekken zich aan een verdere behandeling, omdat de dokter zich toch heeft vergist. Soms uiten ze zich in overdreven make-up e.d. om te bewijzen dat het toch niet zo is.

2. Woede. De patiënt vraagt zich af: waarom ik. Ik kan immers nog niet gemist wordt in m'n gezin of bedrijf. In deze fase zijn de patiënten vaak opstandig, verwijten vaak familie en artsen hun onvolkomenheden. vaak uiten ze onhebbelijke kritiek op artsen, ziekenhuizen e.d. In deze fase zou het onjuist zijn zich deze verwijten alt te zeer aan te trekken en zich van de patiënt te distantiëren, omdat hij dan nog meer alleen gelaten wordt. In deze fase heeft hij, ook al is hij nog zo onhebbelijk, hulp nodig.

3. Marchanderen. De patiënt gelooft best dat hij moet sterven en wil dat wel aanvaarden, maar pas nadat eerst aan die en die voorwaarde wordt of is voldaan. In deze periode wordt vaak hulp gezocht bij paramedici en paranormale geneeskundigen. In principe moet men dat niet tegengaan, tenzij het de patiënt zou schaden of het onnodig duur is.

4. De voorgaande fasen kunnen worden gevolgd door zeer ernstige depressies met een grote kans op zelfmoordgevaar.

5. De laatste fase in dit proces noemt men aanvaarding van het naderend einde, hetgeen iets heel anders is dan berusting. Uiteraard verloopt niet ieder verwerkingsproces precies langs deze fasen en ook bij een tijdelijke verbetering kan soms de patiënt weer geheel opleven om bij een volgende achteruitgang weer met de eerste fase te beginnen en ze vervolgens weer allen te doorlopen.

Kennis van deze fasen is van belang, onder andere voor het begrijpen van de reakties van de patiënt.

Bij de begeleiding van deze patiënten dient de houding van de arts er een te zijn van een maximale toenadering met behoud van distantie. De arts treedt in deze begeleiding op namens zich zelf als mens en dient primair arts te blijven. Wat hij vooral behoeft, is datgene wat de barmhartige Samaritaan bezat, namelijk liefde voor de medemens en menselijke bewogenheid. In het begeleidingsproces kan de arts z'n christelijke levensvisie laten blijken, maar dit moet zich normaal uiten in z'n werk al mens. evenals dat voor ieder ander beroep geldt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen