Willem Teellinck en zijn program voor nadere reformatie

We kunnen telkens zien hoe na het verlaten van de middagpreek zeer velen, die zich tot dan toe op de dag des Heeren tamelijk goed gedragen hebben, zich vervolgens door de hele plaats heen overgeven aan allerlei lawaaierige, buitensporige dingen.

Een deel (zit) in de herberg, een ander deel is aan het kaatsen, kaarten of zit aan het verkeerbord (een spel met schijven en dobbelstenen met felle emoties. G.)... En zo wordt het goede Woord van God en het christelijke zaad, dat in hun harten was gezaaid in de vergadering der gelovigen, eer het avond is, door de verleidende, helse vogel opgepikt.

De kwaal en de remedie

Dit is één van de talloze situatietekeningen uit het dagelijkse leven in Middelburg omstreeks I620. Ze vloeiden uit de pen van Willem Teellinck (1579-1629), die na een predikantschap te Burgh-Haamstede (1606-1613) de Middelburgse gemeente diende (1613-1629). Elke situatietekening ging vergezeld 'van de noodighe remedien / om ons verderf te verhoeden'. De leer was gereformeerd, maar het dagelijkse leven beantwoordde in veel gevallen daar niet aan. De ruwheid en de losheid van de late middeleeuwen werkten nog volop na.

Teellinck heeft zich in Middelburg - toen de tweede handelsstad van Nederland - ingezet voor de persoonlijke doorleving van de gereformeerde leer en de radicale heiliging van het hele leven. Dat deed hij met veel zegen in prediking en pastoraat, maar ook als schrijver van 127 werken (!). Ze boden handreikingen voor de opbloei van het geestelijke leven, zoals in Noord-sterre (1621), dat de volledige praktijk van de godzaligheid behandelt. Een aantal werken gaven complete voorstellen voor de nadere of voortgaande reformatie. Dat kon zijn in de vorm van een eenvoudig volksboek met samenspraken, zoals Bueren-Kout (I620). Het kon ook de gestalte aannemen van een uitgewerkt program, zoals Noodtwendigh vertoogh, aengaende den tegenwoordighen bedroefden staet van Gods volck (1627). Daarin klonk de oproep om op een bid- en vastendag te komen tot het maken van een heilig verbond tussen de Heere, de overheid en het gehele volk. Daarnaast werd vaak tot in kleine details aangegeven hoe het christelijke leven behoort te zijn.

Invloed van de Puriteinen

De inzet van Teellinck voor de Nadere Reformatie kan gezien worden als een direct gevolg van zijn contacten met Engelse puriteinen. Als regentenzoon en jong jurist maakte hij in I604 een voor zijn kringen algemeen gebruikelijke studiereis door Schotland en Engeland. In Banbury, een plaats even ten noorden van Orford, kwam hij in aanraking met puriteinse piëtisten. De acht of negen maanden dat hij in Banbury verbleef, hebben zijn leven gestempeld. Tijdens een particuliere biddag in deze plaats kwam hij tot bekering.

Teellinck heeft het geestelijke klimaat, dat hij in Banbury aantrof, enkele keren uitvoerig beschreven. Hij trof er een praktijk der godzaligheid aan, die hij in Nederland zo niet had ontmoet. Een strakke dagindeling met vele godsdienstige activiteiten in de gezinskring: knielend bidden, persoonlijke en gezamenlijke Schriftlezing, gezamenlijke bespreking van het gelezene, het zingen van psalmen, huiscatechisaties, weergave en bespreking van beluisterde preken. Het verblijf in Banbury stempelde zijn hele leven en bracht hem ook tot de beslissing om alsnog theologie te gaan studeren.

Herleefde belangstelling

De laatste vijfentwintig jaar is er sprake van een herleefde belangstelling voor Willem Teellinck als vader van de Nadere Reformatie. Dat is voor een belangrijk deel te danken aan ds. J. van der Haar te Houten, die heel wat werken van deze 'oudvader' weer toegankelijk maakte in hedendaags Nederlands. Sinds 1977 werkt dr. W.J. op 't Hof te Nederhemert in het Documentatieblad Nadere Reformatie aan een systematisch onderzoek naar opbouw, thematiek en doelstelling van de werken van Teellinck. In Urk verscheen eveneens aan het einde van de jaren zeventig een facsimile-uitgave van twintig van zijn werken in een beperkte oplaag.

Betekenis

Teellinck wordt niet ten onrechte de vader van de Nadere Reformatie genoemd. Zelf was hij van mening, dat deze beweging omstreeks 1580 begon met de figuur van Jean Taffin, de hofprediker van Willem van Oranje. Taffin had nadrukkelijk aandacht gevraagd voor het werk van de Heilige Geest in de gelovige. Teellinck deed dat ook, maar zijn invloed strekt zich veel verder uit. Zijn preken troffen door grote bewogenheid en persoonlijke gerichtheid. De Utrechtse hoogleraar Voetius was diep onder de indruk van zijn manier van preken. Hij adviseerde al zijn studenten om toch vooral van het preekwerk van Teellinck kennis te nemen. Teellinck is niet alleen de man die de dode orthodoxie afwees, maar ook degene die zorg droeg voor de puritanisering van het Nederlandse calvinisme in de eerste decennia van de zeventiende eeuw. Het programma tot levensheiliging, dat hij bij de Engelse puriteinen had leren kennen, heeft hij in Nederland niet zonder vrucht vorm gegeven. Zo behoorde de zondagsrust, die vandaag door de 24-uurs-economie wordt weggekapt, bij de resultaten van zijn werk.

Literatuur 

H. Bouwman, Willem Teellinck en de Practijk der godzaligheid, Kampen, I985, 2e druk. 

M. Golverdingen, Avonden met Teellinck. Actuele thema's uit zijn werk, Houten, I993, 2e druk.

A. de Reuver, Willem Teellinck (1579-1629), in: W. van 't Spijker e.a., Oude schrijvers, blz. 53-74, Houten, I998, 2e druk.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen