Bijbel bron van vroegchristelijke symboliek en tekens

De oudste door christenen gebruikte symbolen vinden we in het Evangelie: direct bij het begin van Christus' optreden, noemt Johannes de Doper Hem 'het Lam Gods'.

Jezus zelf heeft zich ook vaak zo uitgedrukt, in taaimetaforen, zoals: de Weg, de ware Wijnstok, de Deur, het Licht of het Brood. Voor de christelijke kunstenaars was de eerste bron bij het bedenken van symboliek en tekens de Bijbel zelf, met haar rijke, literaire taal. Het Evangelie naar Johannes bleef een rijke bron voor allerlei metaforen, zowel voor de vroegchristelijke kerk als later ook de westerse kerk van de middeleeuwen.

Een tweede bron voor symboliek en tekens vormen de teksten van de kerkvaders: de prekenboeken, de geschriften voor de catechese en de aanwijzingen voor de liturgie. Vooral Augustinus heeft vele nieuwe symbolen bedacht. In twee preken vergelijkt hij Christus zelfs met een muizenval, waarin de duivel wordt gevangen (Sermo 263, 265d).

Betekenis-lagen

Het gebruik om bij het Heilig Avondmaal het brood zichtbaar te breken en de wijn voor een ieder zichtbaar over te schenken van een kan in een beker, is al veel ouder dan onze gereformeerde traditie. Deze symbolische handeling wil iets uitdrukken. Ze bedoelt iets anders dan het breken - om in kleine hapjes te eten - en schenken - om een beker te vullen - zelf. Het wijst naar iets wat niet zichtbaar is, namelijk naar de centrale betekenis van het offer van Jezus Christus en direct ook naar Zijn eigen woorden. Hij noemt zich het Brood des levens. In het sacrament wordt een (diepere) betekenis overgedragen door middel van een beeld, een liturgische handeling en door taal.

Bij symboliek gaat het om voorstellingen met een diepere betekenis. Eigenlijk gaat het bij een symbool om een zorgvuldig gekozen vorm. Het is de kunst van de taal om rijke gedachten op een betekenisvolle wijze over te brengen. Het is de kunst van het beeld, om aan rijke gedachten een visuele vorm te geven en door middel van steen, mozaïek of verf zichtbaar te maken. Symbolen krijgen ook vorm in de architectuur, het is de kunst van het bouwen.

In de vroege kerk hebben de gedachten over de betekenis van de doop een concrete visuele vorm gekregen in achthoekige doopkapellen en doopbassins in Italië en Frankrijk. Het getal acht - zeven plus één - wijst op de herschepping. Deze traditie heeft doorgewerkt tot in de Middeleeuwen toe.

Het bedenken en het gebruik van symbolen is na te gaan in de vele prekenboeken, de geschriften voor de catechese en de aanwijzingen voor de liturgie van de Vroege kerk. Ik beperk me tot enkele motieven, die ontleend zijn aan de liturgische praktijk en een visuele vorm hebben gekregen.

Als getuigenis van geloof

In het stadje Ravenna bevindt zich een grafkapel bestemd voor de Byzantijnse prinses, Galla Placidia. In de grafkapel hangt echter in het geheel geen doodse sfeer. Inte-

gendeel: het gewelf is met blauwe mozaïeksteentjes bezet en schittert in het weinige licht dat naar binnen valt. Op regelmatige afstand zijn in het blauw rozetten aangebracht. Aan de kopse kanten tegenover elkaar zijn twee taferelen uitgebeeld. Om één ervan gaat het nu: een jonge man zit in een liefelijke landstreek temidden van een aantal schapen. Dat zou je de eerste betekenislaag kunnen noemen: de concrete dingen spreken direct voor zich.

Wanneer men rond 425 zoveel moeite heeft genomen om een grafkapel zo uitvoerig en zorgvuldig te versieren. zou er wel eens meer aan de hand kunnen zijn. Er is een verband tussen de functie van het gebouw en de decoratie. In de kapel wordt verwezen naar een Bijbelgedeelte: Jezus is de goede Herder en het blauw is de hemel; de tweede betekenislaag. Maar er is nog iets: de prinses Galla Placidia ligt hier als christin begraven, dat wil zeggen in de hope van de Wederopstanding.

Die goede Herder en die blauwe hemel moeten op haar worden toegepast. Dat heeft zij geloofd, zo is ze gestorven. Dat is de derde betekenislaag.

Tekens

Bij tekens werkt het op een vergelijkbare manier. Het zijn visuele, vaak abstracte figuren, waarmee in een beknopte vorm een krachtige mededeling wordt gedaan.

In Ravenna, in de Sant' Appolinare staat een grote grafkist; aartsbisschop Theodorus is hier bijgezet. De motieven zijn alleen voor ingewijden te ontcijferen: het Chi Rho-teken (X en P) vaak kunstig door elkaar gezet, zijn de eerste twee Griekse letters van de naam 'Christos'. Verder is een druivenstok, met weelderige takken aangebracht en twee pauwen. De tekens kunnen ook onafhankelijk van elkaar worden gebruikt: de betekenissen hangen met elkaar samen. De druivenstok duidt op de ranken met de vele goede vrucht; het zijn geen kwade ranken.

Deze bisschop was een levend getuige van Christus en heeft veel vrucht gedragen. De pauwen zijn niet aan de Heilige Schrift ontleend. De kerkvader Augustinus beschrijft in 'de Stad Gods' (De Civitate Dei, boek XXXI, 4) de pauw als een symbool van de opstanding. Zoals de pauw met zijn doordringende schreeuw ons doet schrikken en de slangen zou kunnen verjagen, zo verdrijft de rechtvaardige de duivel door het gebed. Deze gedachte moet al eerder onder christenen gecirculeerd hebben: in een grafkamer van Via Dino Compagni komen de pauwen ook al voor in samenspel met het graf van een christen (ca. 1 50 na Chr.).

Teken van de vis

Eén van de tekens die in onze tijd veel aandacht hebben gekregen, is het Ichthys-teken. Vele christenen hebben

of hadden achter op hun auto een gestileerd visje. Het signaal was: ier rijdt een christen. Over de oorsprong van dit motief bestaat allerminst zekerheid. De gangbare gedachte is dat l-Ch-Th-Y-S de beginletters vormen van lèsous, Christos, Theou, Huios, Sootèr (Jezus Christus, Gods Zoon. Verlosser). Christus is dan de grote Visser, de apostelen zijn de mensenvissers (Mattheüs 4:19). Dus: en teken dat verwijst naar een lettercombinatie, dat verwijst van Christus. Volgens Tertullianus (in zijn doopcatechese) is de vis een teken van de doop: e dopelingen zijn de visjes (piscicuJi) die in de doop gevangen zijn. Het doopvont is de piscina (de visvijver). Deze gedachte was al bekend na het jaar 1 50. Het kan de reden geweest zijn dat in Aquileia (noordoost Italië) een vroege christelijke kerk bij het doopvont een vloermozaïek had met een voorstelling van een zee. Anderen menen dat de Ichthys-vis verwijst naar de wondere spijziging van de vijfduizend.

Ongeloof

Tekens zijn ook echt iets van onze tijd. Op een Nokiamobieltje verschijnen steeds twee handen wanneer het opgestart wordt. Leuk bedacht: er wordt een verbinding tot: stand gebracht tussen mij en iemand ver weg. Twee handen, een grote en een kleine. Een ontvangend en een gevende. Hoe is men op dat idee gekomen? De handen zijn sterk verwant aan een fresco van Michelangelo, dat hij schilderde in de Sixtijnse kapel te Rome, rond 1530.

Het is de Hand van God die schept: Adam wordt uit de aarde tot leven gewekt. De goddelijke Hand (rechts) raakt de menselijke hand (links). Onvoorstelbaar, een religieus motief dat zo profaan wordt en zijn betekenis wordt ontnomen.

In de eerste christengemeenten hebben de christenen een behoefte gevoeld iets uit te laten komen van hun hoop en hun vertrouwen in het Toekomende door symbolen en tekens. Laat onze symboliek en tekens niet alleen betekenisvol zijn voor ingewijden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen