Seksuele opvoeding op de basisschool

Vooraf
Onderstaande tekst is geschreven naar aanleiding van een workshop op de studiedag over het onderwerp seksualiteit. Deze workshop was interactief van opzet. In deze bijdrage is dit herkenbaar De vragen waar studenten met elkaar over nagedacht hebben, zijn in de tekst opgenomen. Het is de moeite waard, voordat u de tekst leest, deze vragen voor uzelf te beantwoorden.

Moet seksuele opvoeding in de basisschool een plaats krijgen: ja of nee? Waarom wel, waarom niet?

Hoort seksuele opvoeding wel of niet thuis op de basisschool? Over deze vraag is al heel wat gediscussieerd. Het is goed om hier allereerst een mening over te vormen. Door ouders en leerkrachten worden vaak de volgende antwoorden gegeven:
- Seksuele opvoeding is een taak die in het gezin thuis hoort, daar moet je je als school niet mee willen bemoeien.
- Mijn kind is helemaal niet aan seksuele opvoeding toe en dan loop je het risico dat ze er op school ineens aan beginnen.
- Alweer iets erbij in mijn toch al overvolle lesprogramma. Waar haal je de tijd vandaan ....
- Seksuele opvoeding geven, dat vind ik al moeilijk voor mijn eigen kinderen! Ik zou niet weten hoe ik dat met een groep met kinderen moet gaan doen.
- Op het plein maken ze allerlei grappen over seks, je krijgt zo'n lacherig sfeertje. Hoe krijg je het voor elkaar dat je in de klas wel echt in gesprek komt over dit onderwerp?

Deze en andere reacties zijn goed voor te stellen. Een pasklaar antwoord is er niet. Om een gefundeerde mening te krijgen, is het belangrijk om bij kinderen, leerkrachten en hun leefwereld te rade te gaan.

Kinderen, school en seksualiteit
Kinderen komen voortdurend met seksuele prikkels in aanraking in en om de school.
- Op elk schoolplein zijn er kinderen die grapjes maken over seksualiteit. In groepjes wordt geheimzinnig gelachen en gefluisterd. Als de meester langs komt, valt er een stilte.
- De planken van het fietsenhok en de wanden van het speelhuisje zijn beschreven met woorden als neuken, pik en meer van dat soort. Het zijn de woorden waarvan de leerkracht in de klas meerdere keren gezegd heeft dat dit verboden terrein is. Waarom deze woorden verboden terrein zijn en wat ze betekenen, daar wordt geen aandacht aan besteed.
- Reclamefolders op de deurmat en reclameborden langs de weg doen hun appel op kinderen.
- In de media (film, krant) horen kinderen met de regelmaat van de klok woorden als incest, porno en verkrachting, om over beelden maar te zwijgen! Bij het bespreken van de krant in de klas bij de dagopening wordt aan kinderen het antwoord gegeven: 'Over dit onderwerp praten we niet in de klas. Als je niet weet waar dit over gaat dan moetje dat thuis maar eens aan je vader of moeder vragen.'
- Ook in computerspelletjes is ruim aandacht voor seksualiteit. Negen van de tien keer zijn vrouwelijke personages op een uitdagende manier vormgegeven.
- Kinderen worden eerder seksueel rijp. De gemiddelde leeftijd waarop meisjes de eerste menstruatie en jongens de eerste zaadlozing hebben is gedaald.
- In veel Bijbelverhalen die leerkrachten vertellen komt seksualiteit impliciet aan de orde, maar wordt er niet expliciet aandacht aan gegeven. Dit terwijl er in de Bijbel zelf bepaald niet geheimzirmig over seksualiteit gesproken wordt.

Deze voorbeelden uit de leefwereld van kinderen zijn veelzeggend. Op school wordt alles besproken. De actualiteit wordt elke dag behandeld. Kinderen vertellen over wat ze meemaken. Naar aanleiding van de Bijbelverhalen passeren belangrijke vragen de revue. Alleen over het onderwerp seksualiteit wordt gezwegen. Daarover zijn met de ouders namelijk geen afspraken gemaakt. Wat dat met de beeldvorming van kinderen doet laat zich raden. Seks is iets spannends dat bij de ontwikkeling hoort, maar waar je blijkbaar niet over praat.

Leerkrachten, kinderen en seksualiteit
Van leerkrachten wordt rond dit onderwerp ook de nodige creativiteit gevraagd. Op de vraag: Kunt u situaties noemen waarin seksualiteit een rol speelt, worden allerhande illustraties gegeven.
- Juf, mijn moeder heeft een baby'tje in haar buik (groep 1).
- Jongens hebben een plassertje en meisjes hebben een plasgaatje, toch? (groep 2)
- Meiden hebben tieten, en jij bent een tiet (groep 4).
- 'Kom in het water joh...' 'Nee, ik kan niet zwemmen'. 'Niet zwemmen en gisteren heb je nog mee gezwommen'.
Het gesprek dat voor de hand ligt wordt niet geopend. Met de ouders en met het bestuur zijn er geen afspraken gemaakt over het al of niet geven van seksuele opvoeding. Het gesprek stokt voordat het begonnen is. Een gemiste kans?!

Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat seksuele opvoeding op de basisschool bepaald niet overbodig is. De school mag een bijdrage leveren aan de voorbereiding van onze kinderen voor de maatschappij waar ze in opgroeien. In onze verseksualiseerde maatschappij betekent dit concreet dat kinderen op schooi vanuit een positieve opvoedingscontext beelden meekrijgen over seksualiteit, die gevoed worden vanuit datgene wat de Bijbel ons aanreikt.

Welke Bijbelgedeelten komen bij jou naar boven als je aan seksualiteit denkt?
Als je met kinderen over seksualiteit gaat praten, is het belangrijk om je te realiseren welke beelden je zelf over dit onderwerp hebt. Eén van de bronnen die jouw beeld op seksualiteit mede gevormd heeft, is de Bijbel. Verhalen die vaak als eerste door mensen genoemd worden zijn: David en Bathseba, Juda en Tamar, de verkrachting van Dina, Rachel en Lea, direct gevolgd door het scheppingsverhaal en de reinigingswetten uit Leviticus. Positieve en negatieve beelden wisselen elkaar af Seksualiteit als gave, die na de zondeval in stand is gebleven, blijkt door de zonde overschaduwd te worden. Het bederf van het beste is het slechtste.

Een essentie als het gaat over seksuele opvoeding is, dat God seksualiteit als gave geeft. In plaats van de negatieve benadering die vaak de boventoon voert, moet gekozen worden voor een positieve insteek. Ten diepste geeft God aan mensen de seksualiteit om tot gemeenschap te komen. Aan de eenwording verbindt de Heere de mogelijkheid tot het 'ontvangen' van kinderen. Zo kwam Hij Zelf en raakte ons mensen tot in het wezen van ons bestaan. De Heilige God had gemeenschap met mensen en kwam als een baby op deze donkere aarde. Dichterbij en intenser is niet denkbaar. Een directe consequentie hiervan is dat seksualiteit niet voor het eerst aan de orde gesteld moet worden naar aanleiding van scheldwoorden die over het plein vliegen. Seksualiteit mag gekleurd worden als een bijzondere gave, waarin gericht zijn op de ander de boventoon voert.

Heb je zelf seksuele voorlichting gekregen? Van wie? Hoe vond je dat?
Een andere bron is je eigen seksualiteit. Het kan zijn datje thuis minimaal voorgelicht bent. Het verhaal werd je verteld of je kreeg een boekje toegeschoven. Naast deze seksuele voorlichting is seksuele opvoeding ook van belang. De manier waarop je vader en moeder met elkaar omgingen en watje daarvan zag, laat ook herinneringen achter.

De manier waarop er in de vrienden- en vriendinnengroep gepraat werd over seksualiteit speelt ook een grote rol. Helaas lopen er heel veel mensen met negatieve ervaringen op dit gebied rond. Misbruik, pornografische beelden en vuile taal laten vaak grote sporen na.

Vanzelfsprekend resoneren je eigen ervaringen mee in het spreken met anderen over seksualiteit. In cursussen geven veel leerkrachten aan dat het praten over seksualiteit veel vraagt. Een goede testcase is of je je vrij voelt om woorden als vagina, ongesteld, zaadlozing en penis op een natuurlijke manier te gebruiken. Kun je aan een ander uitleggen wat zelfbevrediging is en welke gevoelens dat oproept? Taal heb je nodig om met kinderen in gesprek te gaan. Alleen dan verliezen de gesprekken met kinderen een geforceerd karakter en kan het bijzondere van seksualiteit ook echt kleur krijgen.

In welke groep zou jij met seksuele opvoeding beginnen en welke onderwerpen stel je dan aan de orde?
Seksuele opvoeding is altijd een onderdeel van de totale opvoeding die je geeft. Het is belangrijk om te zorgen dat seksualiteit niet geïsoleerd wordt aangeboden en dat het gedragen wordt door geloofsopvoeding. Een belangrijk kenmerk van opvoeden is herhalen. Door verschillende keren met kinderen over onderwerpen rond seksualiteit te praten krijgt het een plaats in hun belevingswereld. Je kunt dit vergelijken met kinderen die voor het eerst op school komen. Zij moeten leren op hun stoel te blijven zitten in de kring, niet door elkaar te praten enzovoorts. Door het voorbeeld wat leerlingen krijgen en door voortdurende herhaling maken zij zich deze regels eigen.

In de Bijbel is seksualiteit een scheppingsgegeven dat ieder mens als (op)gave met zich draagt. Het meest bijzondere is dat deze gave kan leiden tot de wording van een nieuw mens. Tegen de geest van de tijd in, die je wil laten geloven dat seksualiteit een consumptieartikel is, bouwen we samen met kinderen aan een positieve beeldvorming.

De basis hiervoor legt een leerkracht al in de kleutergroepen. Een kind dat blij op school komt vertellen dat er een baby'tje in mama's buik zit krijgt alle ruimte. Het spel in de poppenhoek waarbij kleuters samen een gesprek voeren over het jongetje en meisje zijn, wordt niet afgekapt.

De lessenserie 'Wonderlijk gemaakt'
De lessen van de methode 'Wonderlijk gemaakt' waaromheen deze workshop gebouwd is, start in de groepen 7 en 8. Daarnaast is er een serie lessen beschikbaar voor de groepen 1 tot en met 6.

Groep 1 tot en met 6
In de eerste groepen van de basisschool wordt aangesloten bij de ontwikkeling van de kinderen. Het is voor kinderen in de groepen 1 en 2 belangrijk te leren, dat ze niet zomaar met iemand meegaan die ze niet kennen. De kunst hierbij is om met kinderen het gesprek aan te gaan zonder dat ze bang gemaakt worden. Bij proeven die genomen zijn, bij bijvoorbeeld speeltuintjes, bleek een groot deel van de kinderen gewoon in de auto te stappen van de persoon die ze vroeg om mee te gaan. In deze groepen blijkt de noodzaak van herhaling!

Daarnaast komen de volgende onderwerpen aan de orde: fijne en nare geheimen, hoe noem je de verschillende lichaamsdelen (in deze lessen worden vanzelfsprekend de geslachtsdelen benoemd), grenzen aangeven en hulp vragen.

Voor elke groep zijn twee lessen gemaakt die aansluiten bij de verschillende methoden voor sociaal emotionele vorming. Leerkrachten die goed naar kinderen luisteren zijn in staat om deze lessen op het juiste moment te geven.

Groep 7 en 8
Tijdens de eerste les wordt aan de kinderen gevraagd hun eigen geboortekaartje mee te nemen en deze voor zich op tafel te leggen. Een aantal kinderen leest de tekst voor en daarna worden de geboortekaartjes met elkaar vergeleken. 'Mooi dat je komst zo werd aangekondigd. Jij bent bijzonder, heel speciaal gevormd in de buik van je moeder Hoe gaat dat eigenlijk '

De kern van deze lessen wordt gevormd door het gesprek dat samen met de kinderen gevoerd wordt. Het is belangrijk dat er voldoende tijd ingeruimd wordt en dat de kinderen in een kring zitten, zodat ze de leerkracht en elkaar goed kunnen zien. Na de start die dicht bij het kind zelf begint, wordt op de beamer een sheet geprojecteerd waarop de vagina van een vrouw en de penis van een man getekend zijn.

ledere keer weer ontstaat er dan een boeiend moment in de klas. Sommige kinderen beginnen wat te gniffelen, anderen kijken een beetje weg. De spanning breekt als kinderen merken datje ook over deze lichaamsdelen 'normaal' kunt praten. Hoe sterk dat voor kinderen kan spelen geeft de reactie van een jongen na de lessenserie aan. 'Meester, ik hoef nu geen rare grapjes meer te maken over seks, want ik weet nu wat het betekent.'

De lessen uit de methode zijn rond de volgende kernzinnen opgebouwd.
1. We zijn allemaal anders
2. Wat verandert er als je ouder wordt?
3. Respect voor elkaar
4. Ontstaan van nieuw leven
5. Ontsporing
6. Seksueel misbruik
7. Hulpverlening
8. Het wonder van groei en geboorte
9. Vragen staat vrij!
10. Gij geheel anders

Elke les wordt ingekaderd in een Bijbelgedeelte, zodat kinderen ervaren dat seksualiteit een scheppingsgave is. Doordat in de eerste vijf lessen het begrip verwondering centraal staat, krijgt het onderwerp seksualiteit in de klas ineens een hele andere kleur dan op het schoolplein.

Tijdens de lessen wordt er aan beide seksen evenveel tijd besteed, zodat kinderen leren dat er bij jongens net zoveel veranderd als bij meisjes, ook al is dat aan de buitenkant niet direct zichtbaar. In de lessen vijf, zes en zeven worden de schaduwkanten van seksualiteit besproken. Voor leerkrachten is er naast de lessenserie ook een map met de titel: 'Stil verdriet'. In deze map is een protocol opgenomen dat gebruikt kan worden rond signalering en melding van kindermishandeling.

Het is bijzonder om deze lessenserie te mogen geven aan kinderen. Aangezien kinderen volop in ontwikkeling zijn, zijn ze erg geïnteresseerd in deze materie. Per klas is het verschillend, maar in alle groepen zeven en acht is er op het plein al gepraat over seksualiteit. Als er dan in navolging van thuis op school ook aandacht is voor dit onderwerp, valt voor veel kinderen het kwartje op zijn plaats. Doordat je het gesprek met leeftijdsgenoten aangaat worden er net weer ander accenten gelegd dan thuis.

Uiteraard zijn er in de klas kinderen die niet toe zijn aan alles wat behandeld wordt. De ervaring leert dat kinderen oppikken waar ze aan toe zijn. Ouders en leerkrachten wordt hierin eigenlijk geen keus gelaten. De kinderen halen het van de straat of ze horen het thuis of op school.

Jij als leerkracht
Het geven van deze lessen blijkt in de praktijk veel van leerkrachten te vragen. Praten met kinderen over iets waar je zelf in het dagelijkse leven niet over praat, is voor veel mensen echt een drempel.

Neem voor jezelf de tijd bij de voorbereiding van deze lessen. Het vraagt eerlijkheid van jezelf Als er rond het geven van de lessen bij jezelf innerlijke weerstand is of ontstaat, ga deze dan niet uit de weg. De beelden rond seksualiteit die jij zelf bij je draagt, zijn meestal ook de beelden die je aan de kinderen doorgeeft. Seksueel misbruik kan een barrière zijn die je niet over wilt of kunt. Het niet kunnen vinden van de juiste taal en ook het 'single zijn' zijn voor een aantal leerkrachten redenen om deze lessen niet te geven. Binnen een school moet hiervoor de ruimte geboden worden. Een invalleerkracht of een leerkracht uit een ander jaar kan dan eventueel deze lessen geven.

Het is belangrijk om je als team te oriënteren op de plaats van seksuele opvoeding in de school. Om samen af te spreken welke woorden je schoolbreed gebruikt voor bijvoorbeeld de vagina of de penis. Welke lessen worden er in welk jaar op welk tijdstip gegeven? Uiteraard kunnen deze lessen pas gegeven worden nadat dit met bestuur en ouders gecommuniceerd is. In de methode is hiervoor een communicatietraject opgezet.

Rol van de ouders
De school is van de ouders ... Het opvoedkundige handelen van leerkrachten ligt als het goed is in de lijn van thuis. Binnen de seksuele opvoeding kan het daarom niet zo zijn dat de school de taak van de ouders overneemt. Vóór de implementatie van de lessenserie op een school wordt er daarom altijd eerst een ouderavond georganiseerd. Op deze avond wordt de inhoud van de methode besproken en wordt aan de ouders toestemming gevraagd om met deze lessen aan het werk te gaan.

Voordat de lessen daadwerkelijk gegeven worden, krijgen de kinderen een brief mee naar huis. In deze brief wordt aangegeven wat er precies behandeld wordt en wanneer de lessen gegeven worden. Ouders die hun kinderen nog niet voorgelicht hebben kunnen dit dan alsnog doen. Daarnaast kunnen ouders met hun kinderen het gesprek aangaan naar aanleiding van de gegeven les of ingaan op vragen.

Seksuele voorlichting of seksuele opvoeding
Seksualiteit is het waard om een duidelijke plaats in de opvoeding te krijgen. Niet in de zin van een 'losse flodder', maar in een doorgaand proces waarin thuis en school elkaar versterken. Samen mogen we tegenwicht bieden aan de verseksualiseerde maatschappij waarin we leven. Dit kan alleen als seksualiteit benaderd en ingekaderd wordt door een Bijbelse levensvisie die je samen kunt vatten met de woorden van Psalm 139 vers 2 tot en met 4:

'Gij weet mijn zitten en mijn opstaan; Gij verstaat van verre mijn gedachten.
Gij omringt mijn gaan en mijn liggen; en Gij zijt al mijn wegen gewend.
Als er nog geen woord op mijn tong is, zie, Heere! Gij weet het alles.
Gij bezet mij van achteren en van voren, en Gij zet Uw hand op mij.
De kennis is mij te wonderbaar, zij is hoog, ik kan er niet bij.'

Gebruikte literatuur
1. B. Dingemanse e.a. Wonderlijk gemaakt, Uitgeverij Groen, Heerenveen 2002.
2. D. Muijs-Meijer, Stil verdriet, Uitgeverij Groen, Heerenveen 2002.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen