Guiljelmus Saldenus

De Nadere Reformatie, voorheen een tamelijk onbekend terrein, wordt de laatste tijd steeds nauwkeuriger in kaart gebracht. Een belangrijke bijdrage aan onze kennis van deze beweging werd geleverd door Ds. G. van den End te Huizen, die op 23 mei j .1. aan de Rijks Universiteit te Utrecht de doctorstitel verwierf. We hadden het voorrecht met vele familieleden, collega's en vrienden getuige te zijn van deze plechtigheid en thans ligt zijn proefschrift voor ons, dat handelt over het leven en werk van de I7e eeuwse theoloog Guiljelmus Saldenus.

Allereerst is een hartelijke gelukwens aan het adres van de jonge doctor op zijn plaats. Jarenlang heeft hij zich intensief, en met grote innerlijke betrokkenheid, verdiept in de arbeid en in de geschriften ven Saldenus. En dat naast het werk in toch vrij forse gemeenten! Het mag hem en zijn gezin een gevoel van voldoening en van dankbaarheid geven, dat hij zijn arbeid thans bekroond mag zien.

Hoe grondig Van den End bij zijn studie te werk is gegaan blijkt al uit de omvang van zijn dissertatie: ruim 300 bladzijden! Daarbij is het een verdienste - ze-

ker als het een proefschrift betreft - dat het zich zo vlot laat lezen. Sommige dissertaties zijn zó specialistisch dat ze alleen toegankelijk zijn voor een kleine kring van deskundigen, maar hier heeft de auteur duidelijk gemikt op een breder publiek. Ik zeg alvast maar dat dit boek voor al onze predikanten verplichte lektuur is, maar ik hoop en verwacht dat ook andere ambtsdragers èn geïnteresseerde gemeenteleden het ter hand zullen nemen en bestuderen.

Indeling en inhoud

Graag wil ik - uiteraard in vogelvlucht - iets vertellen over de indeling en de inhoud van het boek. In hoofdstuk 1 wordt het leven van Saldenus geschetst. Geboren in Utrecht in 1627, waar hij ook studeerde, onder andere bij Voetius, werd hij in 1649, nog slechts 22 jaar oud, predikant in Renswoude. Vervolgens diende hij de gemeenten Kockengen, Enkhuizen, Delft en Den Haag. In laatstgenoemde gemeente is hij in 1694 overleden.

, , Saldenus als theoloog" is het thema van hoofdstuk 2. In zijn denken stond de orde van het heil centraal, waarbij de verkiezing diende als uitgangspunt. In de beleving liet hij de Wet aan het Evangelie voorafgaan. Over de heiliging heeft Saldenus veel meer geschreven dan over de rechtvaardiging.

Vooral op het terrein van de homiletiek (predikkunde) heeft Saldenus zich verdienstelijk gemaakt. Dat is het onderwerp van hoofdstuk 3. Hij is hierin duidelijk beïnvloed door Johannes Hoornbeeck, maar durft ook eigen wegen te gaan. Hij pleit voor een grondige exegese, maar besteedt ook veel aandacht aan de toepassing, waarin het onderscheid tussen de rechtvaardigen en de goddelozen goed uit de verf moet komen. Ook dient de prediking tijdbetrokken te zijn.

In de preken die van Saldenus zelf bewaard zijn gebleven is de toon - aldus Van den End - meer beschrijvend dan appèllerend. De oproep om tot Christus te komen klinkt vaak al te zwak door. Dat is een gevolg van het feit dat de verkiezing te veel domineert.

Wat de sacramenten betreft (hoofdstuk 4) - Saldenus heeft meer over het Avondmaal geschreven dan over de Doop. Praktisch en pastoraal als hij was probeerde hij leiding te geven inzake de deelneming aan, maar ook aan te sporen tot een vruchtbaar gebruik van het sacrament.

Dat Saldenus allereerst een praktisch theoloog wilde zijn blijkt ook uit hoofdstuk 5. In zijn geschriften gaat hij steeds weer in op allerlei noden en vragen die in de gemeente leven. Soms heeft hij veel aandacht voor het gevoelsleven, wat echter weer wordt gecorrigeerd door te wijzen op Christus en op het leven door het geloof op de beloften.

Saldenus was voluit man van de Nadere Reformatie. Dat komt vooral naar voren in hoofdstuk 6: Saldenus en het christelijk leven. Het gezin, de viering van de rustdag, de levensstijl, de zorg voor de armen, komen aan de orde. Aan het kaartspel en aan het toneel heeft Saldenus aparte publicaties gewijd, waarin hij de opvattingen weergaf zoals ze heersten in de Nadere Reformatie, maar hij richtte zich vooral op het „doorvertalen" daarvan voor het gewone volk. Het staat in ieder geval allemaal in het kader van de heiliging van het leven.

Eén van de langste, tegelijk één van de meest interessante hoofdstukken, is het zevende, waarin Saldenus' visie op kerk en staat wordt beschreven. Het grootste gedeelte daarvan is gewijd aan de vragen die door het Labadisme aan de orde waren gesteld. De verdorvenheid van de zichtbare kerk, de ontheiliging van de sacramenten, de geesteloze predikanten, enz. Kon en mocht men nog langer blijven in een zó gedeformeerde kerk? Saldenus geeft in grote lijnen de antwoorden die ook anderen hebben gegeven: er is nooit een kerk geweest zonder gebreken; in de Gereformeerde Kerk is nog de zuivere bediening van Woord en Sacrament, en zich afscheiden getuigt van hoogmoed en van geringschatting van Gods eigen instellingen.

Na een kort hoofdstuk over de eschatologie - de leer van de laatste dingen - schildert Van den End ons in hoofdstuk 9 Saldenus als man van de cultuur. Hij heeft ook enige naam gemaakt als dichter van stichtelijke poëzie. Maar hij schreef zijn verzen niet puur om de kunst, maar om geestelijke leiding te geven. Daarmee staat hij literair ergens tussen Van Lodenstein en Willem Sluiter in.

Saldenus is overigens een bewijs dat de Nadere Reformatie, zeker in haar beginfase, niet zo „Kulturfeindlich" is geweest als men vaak heeft beweerd.

Hoofdstuk 10 is gewijd aan de invloed van Saldenus in zijn eigen tijd en in de eeuwen na hem, terwijl in hoofdstuk 11 een plaatsbepaling wordt gegeven.

Met een bibliografie (lijst van alle geschriften van Saldenus), registers van personen en zaken, en een samenvatting in het Duits, wordt deze studie afgesloten.

Verschuiving

Hopelijk heeft dit vluchtige overzicht enigszins duidelijk gemaakt hoeveel ons in deze studie wordt geboden. Saldenus mag velen van ons misschien van naam bekend zijn, maar daarmee zal het wel ongeveer ophouden. Van den End is erin geslaagd een levendig portret te schilderen van deze man, die zeker niet de grootste theoloog van de Nadere Reformatie is geweest, maar als , , praktizijn" wel een gave vertegenwoordiger van deze beweging.

Dogmatisch een leerling van Voetius, homiletisch van Hoornbeeck, bleek Saldenus toch niet een slaafse navolger te zijn. Desnoods durfde hij met zijn leermeesters van mening te verschillen. Toch is er ook in zijn denken en prediking een verschuiving te constateren. De jonge Saldenus staat dichter bij de Reformatie dan de oudere. Naarmate hij langer in het ambt staat wordt de toon van zijn prediking somberder en de nadruk op de kenmerken van het geloof sterker. Wat Van den End constateert inzake de Avondmaalsleer kan gelden voor het geheel van zijn prediking en pastoraat: „Bij Saldenus heeft een verschuiving plaats gevonden van de gerichtheid op Gods beloften in het Evangelie naar de innerlijke gesteldheid van de mens" (113).

Het Evangelie wordt door hem dan ook niet geheel onvoorwaardelijk verkondigd. De beloften zijn slechts voor hen die vooraf door de Wet zijn ontdekt en verbrijzeld. Als zodanig kon Steenblok zich met recht op Saldenus beroepen. Maar - aldus Van den End - Steenblok „trekt consequenties die Saldenus zelf niet heeft getrokken" (280).

Irenisch

Opvallend in het oeuvre van Saldenus is een grote mate van mildheid en vredelievendheid. Altijd weer klinkt de waarschuwing, elkaar om middelmatige zaken niet te verketteren. In dat opzicht doet Saldenus sterk denken aan Herman Witzius, met wie hij persoonlijk bevriend was, en die ook altijd heeft aangedrongen op vrede tussen broeders van hetzelfde huis.

Hoewel leerling van Voetius stelde Saldenus toch geen prijs op de naam „Voetiaan", ook niet op die van „Coccejaan", hoewel de twist tussen beide scholen in zijn dagen hoog was opgelopen. Saldenus trachtte het goede bij Coccejus op te sporen en heeft hem geprezen als een groot theoloog. Zelfs de wijsbegeerte van Descartes bekeek hij vrij argeloos, al is het volgens Van den End de vraag of hij de gevaren van deze filosofie wel voldoende heeft onderkend.

Overigens is de typering van Saldenus, die ook dient als ondertitel van het boek, „een praktisch en irenisch theoloog" volledig op z'n plaats. Vooral de vermaningen aan het adres van collega's, om toch de ander uitnemender te achten dan zichzelf, en wars te zijn van betweterigheid of partijvorming, hebben zeker in onze tijd nog niets van hun aktualiteit verloren. Het ware te wensen dat alle predikanten en andere ambtsdragers er kennis van zouden nemen, èn ernaar zouden handelen. Trouwens, de mildheid en de breedheid die we bij Saldenus aantreffen, is een verademing in de tijd van polarisatie en versmalling en verbijzondering die we vandaag beleven!

Het boek is door Groen in Leiden voortreffelijk uitgegeven en men moet echt zoeken als men een schoonheidsfoutje wil vinden. Ik meen er toch een enkele te hebben opgespoord. De laatste preek van Saldenus handelde over Job 13:15 (pag. 36). Maar op pagina 86 lees ik dat het Job 13 : 11 was. Ik denk dat het eerste juist is. Maar ik kan me voorstellen dat iets derge-

lijks bij de correctie over het hoofd wordt gezien.

Een beetje vreemd is ook dat de proeve van een kindergebed (pag. 152) zo abrupt eindigt. Wellicht is hier een zin weggevallen.

Overigens, niets dan lof voor deze rijke aanwinst. En - dat mag ook weieens worden gezegd in een tijd waarin boeken zo duur zijn - nog geen veertig gulden is voor een werk als dit , , geen cent teveel".

N.a.v.: Guiljelmus Saldenus (een praktisch en irenisch theoloog uit de Nadere Reformatie) door Dr. G. van den End. Uitg. J. J. Groen en Zoon, Leiden, 1991, 319 nagina's. Prijs ƒ 39, 50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen